درآمدی بر
کتابشناسی توسعه
«توسعه» مفهومی بین رشتهای است که در حوزههای جامعهشناسی، اقتصاد، مدیریت، علوم سیاسی و... از منظرهای مختلف بررسی میشود. کتابهای مختلفی نیز با این تنوع رویکرد در خصوص موضوع توسعه به چشم میخورد. این در حالی است که برای شناخت لازم از مطالعات این موضوع، باید برنامه پیشنهادی در دسترس باشد. در این نوشتار کوشیدهایم فهرست بهینهای از کتابهای متنوعی را که در مطالعات نظری و عملیاتی توسعه میتوانند جالب توجه باشند، با توجه به قلمروهای مختلفی که عنوان شد، بهطور فشرده معرفی کنیم.
البته میتوان برای آشنایی بیشتر با کتب این حوزه، به مقالاتی که با این موضوع منتشر شده مراجعه کرد. بهعنوان نمونه، میتوان به مقاله «کتابشناسی گزیده توسعه» نوشته ح، قاضیان در شماره 5 و 6 نشریه «نامه فرهنگ» مربوط به پاییز و زمستان 1370 اشاره کرد و یا از مقاله کتابشناسی توسعه که آقای احسان خاندوزی در شماره اول نشریه راهبرد یاس در زمستان 1383 منتشر کرده است نام برد. در اینجا تلاش شده با استفاده از منابع مذکور، به بررسی اجمالی کتب شاخص توسعه از منظر جامعهشناسی، اقتصاد و علوم سیاسی پرداخته شود. در پایان نیز نمونههایی از کتبی که با رویکردی بومی به موضوع توسعه پرداختهاند، آمده است.الف. قلمرو جامعهشناسی
1. جامعهشناسی توسعه (بررسی تطبیقی ـ تاریخی ایران و ژاپن)
این کتاب با مقایسه گام به گام تاریخ دو کشور ایران و ژاپن، به مطالعه علل تاریخی موفقیت و عدم موفقیت این دو کشور در مسیر توسعه می پردازد. دکتر احمد رجبزاده علت انتخاب ژاپن را، پیشینه سنتی مشابه هر دو کشور در دوران ماقبل از توسعه میداند.
نویسنده بعد از مرور چارچوب نظری و روششناسی خود، به بررسی تاریخی ایران دوران صفویه و ژاپن در دوران توکاگوا (قرن 16-19) پرداخته و سپس نحوه برخورد این دو جامعه را با نظام جهانی و کشورهای توسعهیافته مورد تحقیق قرار داده و در نهایت هم به بررسی دولتهای نوینی که در این دو کشور شکل گرفته میپردازد.
این کتاب که توسط نشر سلمان در سال 1378 به زیور طبع آراسته شده، در 327 صفحه و با قیمت 1550 تومان در دسترس علاقهمندان است.
2. واقعیات توسعهنیافتگی
دکتر حمید الیاسی در این کتاب میکوشد با ارائه مبانی نظری و مفهومی الگوهای توسعه برای مردم، بهبودی را در شرایط زندگی و ارتقای موقعیت کشور خویش ایجاد کند. همین هدفگذاری کتاب باعث شده است که نویسنده با زبانی ساده ابتدا به تعریف جامعه و مراحل تاریخی (ما قبل سرمایه داری و سرمایه داری) آن پرداخته و سپس به طرح مسئله توسعهنیافتگی بپردازد. در مرحله بعدی نویسنده کوشیده است جامعه توسعهنیافته را از لحاظ تاریخی، طبقاتی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی بررسی کرده و در بخش پایانی به ارائه راهکارهای رسیدن به توسعه و برنامهریزی جامع برای آن بپردازد.
این کتاب توسط نشر یادداشت در 216 صفحه و با قیمت 6800 تومان در اختیار علاقهمندان به این حوزه قرار گرفته است.
3. توسعه روستایی با تأکید بر جامعه روستایی ایران
این کتاب که محصول همکاری مشترک دکتر مصطفی ازکیا و غلامرضا غفاری است، با هدف ارائه یک منبع درسی برای دوره کارشناسیارشد نوشته شده است. نویسندگان کوشیدهاند به شکل انضمامی به بررسی مسائل نظری توسعه روستایی بپردازند.
مطالب در سه بخش تنظیم شده است: در بخش «توسعه و تحول جامعه روستایی»، ابعاد نظری و مفهومی توسعه روستایی، رویکردها و راهبردها، روند آبادینشینی در جامعه ایران، تحولات جمعیتی و نظام قشربندی روستاها بررسی میشود. در بخش دوم، سیاستهای توسعه روستایی با تمرکز بر ساختار سیاسی، اصلاحات ارضی، دولت و مشارکت اجتماعی روستاییان و... مورد کاوش قرار میگیرد. بخش سوم کتاب هم بر مبنای مجموعه بررسیهای تجربی موردی بر موضوعاتی چون فقر و آسیبپذیری روستایی، اسکان جامعه عشایری و سرمایه اجتماعی در جامعه روستایی تدوین شده است.
«نشر نی» این کتاب را در 324 صفحه و با قیمت 12 هزار تومان در اختیار دانشجویان و پژوهشگران این حوزه قرار داده است.
4. تغییر اجتماعی و توسعه
آلوین سو، پژوهشگر و نویسنده مشهور این حوزه، در کتاب خود به بررسی سه مکتب رایج توسعه، یعنی مکتب نوسازی، مکتب وابستگی و مکتب نظام جهانی پرداخته و با نگارشی شیوا و دقیق، به تحلیل این سه مکتب پرداخته است. او دو مکتب نوسازی و وابستگی را به دو نحله مطالعات قدیم و مطالعات جدید تقسیمبندی کرده و هر یک را بهطور جامع و مبسوط شرح داده و در فصل آخر نیز به بررسی نظریه نظام جهانی امانوئل والرشتاین پرداخته است.
نویسنده در این کتاب با رویکردی تطبیقی، سه مکتب مذکور را شرح داده و در نهایت به یک فرمول دست یافته است که علیرغم نقدهای جدی و اساسی هر یک از مکاتب سهگانه به یکدیگر، اکنون هر سه مکتب نوسازی، وابستگی و نظام جهانی در حوزههای نظری زنده و پویا هستند. این کتاب با ترجمه روان محمود حبیبی مظاهری به همت پژوهشکده مطالعات راهبردی چاپ شده است.
5. ۹ مقاله در جامعه شناسی تاریخی ایران: نفت و توسعه اقتصادی
این کتاب با ترجمه علیرضا طیب، مجموعهای از مقالات دکتر کاتوزیان است که در سه بخش تنظیم شده است. بخش اول شامل دو مقاله است که در آن ویژگیهای جامعه ایران در طول تاریخ و مقایسه آن با جوامع غربی بررسی شده است. در بخش دوم، ضمن اشاره به تاریخچه تکوین نظریات توسعه سیاسی، به بررسی این نظریات بر پایه تجربیات تاریخی و عملی کشورهای مختلف پرداخته و در پی آن مسائل عملی و نظری توسعه کشورهای صادرکننده نفت و وابستگی متقابل این کشورها با جامعه جهانی بررسی میشود. در بخش سوم هم مقالاتی درباره روششناسی علم گردآوری شده است. نشر مرکز این کتاب را در 304 صفحه چاپ کرده است.
6. توسعه و چالشهای زنان ایرانی
ژاله شادیطلب در این مجموعه، از منظری متفاوت به تأثیرات توسعه پرداخته است. تأثیر توسعه بر زنان ایرانی موضوعی است که به خودی خود خواننده را تحریک به مطالعه میکند. این کتاب در سیزده گفتار تدوین شده و در این گفتارها ضمن بررسی نقشهای گوناگون زنان در خانواده و اجتماع، چالشهای گوناگونی را که زنان ایرانی در مسیر توسعه با آن روبهرو بوده و هستند، مطرح میکند. عناوین بعضی از مباحث کتاب عبارتند از:
عقبماندگی زنان ایرانی، برنامهریزی جنسیتی بر پایه واقعیتها، مدیریت زنان ایران: طرح چند پرسش، مطالبات زنان ایران در فرآیند اصلاحات، زنان کشاورز ایرانی در برنامههای توسعه و...
این کتاب را نشر قطره در 291 صفحه تقدیم علاقهمندان کرده است.
7. مطالعه ابعاد جنسیتی: برنامه سوم و چهارم توسعه
در این پژوهش که در چارچوب فعالیتهای «مرکز مطالعات و تحقیقات زنان» دانشگاه تهران انجام شده است، ابعاد جنسیتی برنامههای پنج ساله سوم و چهارم توسعه در ایران و همچنین میزان تحقق و دستیابی اهداف جنسیتی در برنامه سوم توسعه بررسی شده است. این پژوهش که به شکلی آکادمیک و با استفاده از آمار و دادههای گوناگون صورت گرفته، شامل اطلاعات مفید و ارزشمندی درباره وضعیت اشتغال، سلامتی و بهداشت، تأمین اجتماعی و آموزش زنان ایرانی در ده سال اجرای این برنامه است و یک مطالعه موردی برای روند توسعه ایران است.
این اثر که محصول همکاری مشترک سهیلا صادقی فسایی و سمیرا کلهر است، در 118 صفحه و به همت انتشارات دانشگاه تهران چاپ و توزیع شده است.
8. کیفیت زندگی: شاخص توسعه اجتماعی
غلامرضا غفاری و رضا امیدی در این کتاب به بررسی مفهوم کیفیت زندگی و نسبت آن با توسعه اجتماعی پرداختهاند. این کتاب شامل دو بخش اصلی است؛ در بخش اول موضوعاتی چون کیفیت زندگی و خاستگاه آن، رویکرد عاملیتی و کیفیت زندگی، رویکرد قابلیتی و کیفیت زندگی، رویکرد ساختاری و کیفیت زندگی، سنجش کیفیت زندگی بهمثابه شاخصه توسعه اجتماعی و کیفیت زندگی و سیاستهای توسعه بررسی میشود.
بخش دوم، مطالعهای تطبیقی درباره ایران است. در این بخش، کیفیت زندگی و برنامههای توسعه در ایران در دوران قبل و بعد از انقلاب اسلامی بررسی و ارزیابی میشود. در انتهای کتاب هم نویسندگان به جمعبندی و تحلیل برنامههای توسعه در ایران پرداختهاند.
این کتاب در 235 صفحه و به همت نشر شیرازه در اختیار علاقهمندان این حوزه قرار گرفته است.
9. شهرنشینی و توسعهنیافتگی در ایران
محمد طالقانی در این پژوهش نخست به تحولات شهرنشینی در ایران تا سال 1375 میپردازد و تمرکزش بر کلان شهر تهران است. آنگاه به بررسی نتایج مترتب بر رشد سریع شهری و توسعه شهرنشینی در ایران و تهران و رابطه آن با توسعه نیافتگی میپردازد. عناوین اصلی کتاب عبارتاند از :
کلیات شهرنشینی، رشد شهری و وابستگی اجتماعی ـ اقتصادی، شهرهای کنونی و سیاست شهرنشینی، اثرات وضعیت اقتصادی در سیاست شهری و مطالعه اختصاصی شهر تهران.
این پژوهش که 370 صفحه دارد، به همت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تقدیم علاقهمندان شده است.
10. تبیین جامعهشناختی ایدئولوژی و توسعه سیاسی در ایران معاصر
فرح ترکمان و امیر نیکپی در این کتاب، تحولات سیاسی ایران از دوران صفویه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی را با دیدگاهی جامعهشناختی و با تکیه بر نقش ایدئولوژی بررسی میکند. مسئله محوری کتاب، نظام کنش متقابل سیاسی و چگونگی نقش و تأثیر آن بر تغییرات اجتماعی و سیاسی دوران معاصر ایران است. تلاش نویسندگان دستیابی به یک تفسیر تئوریک فراتر از بحثهای کلان موجود در قلمرو جنبشها و توسعه سیاسی است. آنان مرکز ثقل پژوهش خود را بر نظام کنش متقابل استوار کردهاند؛ اما از عوامل تاریخی، ساختاری و روابط با دنیای خارج نیز غافل نماندهاند.
نشر علم این کتاب را در 360 صفحه به چاپ رسانیده است.
11. توسعه پایدار
از نظر شمسالسادات زاهدی، توسعه پایدار فرآیندی است كه طی آن مردم یك كشور نیازهای خویش را برمیآورند و سطح زندگی خویش را ارتقا میبخشند، بدون آنكه از منابعی كه به نسلهای آینده تعلق دارد، مصرف كنند و سرمایههای آتی را برای تأمین خواستهای آنی به هدر دهند. علت اساسی توجه روزافزون به سیاستهای توسعه پایدار، محدود بودن امكانات و نامحدود بودن نیازها و خواستهای بشر است.
كتاب مزبور شامل یازده مقاله در باب توسعه پایدار تحت پارهای از این موضوعات است: اصل آهنین منافع شخصی، تعریف پایداری و اصول توسعه پایدار، تفكیك پارادایم رشد از پارادایم پایداری، چالشهای جدید رشته مدیریت دولتی، حسابداری زیستمحیطی پیشنیاز توسعه پایدار، رویكردهای بررسی اكولوژی، مدیریت توسعه كشاورزی پایدار، نقش زنان در توسعه پایدار و اركان نظام آموزشی در گسترش فرهنگ و تحقیق توسعه پایدار.
این کتاب را انتشارات سمت در سال 1386 و در 232 صفحه به چاپ رسانیده است.
ب. قلمرو اقتصاد
1. مدارهای توسعهنیافتگی در اقتصاد ایران
این کتاب که در حقیقت مجموعه مقالات دکتر حسین عظیمی آرانی است، در 405 صفحه به بررسی اقتصادی ـ اجتماعی ایران معاصر پرداخته است. کتاب ابتدا یک تصویر کلان از وضعیت کشور ارائه داده و سپس نقش توزیع درآمد، سیاستگذاری و بودجهنویسی را در شکلگیری وضع موجود بررسی کرده و در نهایت به صورت موردی سه بخش کشاورزی، صنعتی و نفتی را مورد مطالعه قرار داده است. این کتاب در سال 1371 توسط نشر نی چاپ شده و به دلیل استقبال گسترده در همان سال به چاپ دوم رسیده است.
2. اقتصاد ایران: برنامهریزی، سیاست، فرهنگ
دکتر حسین عظیمی که از اساتید مشهور حوزه اقتصاد توسعه است، در این کتاب 46 گفتار، سخنرانی و مقاله خود را گردآوری کرده و آن را در چهار بخش سامان داده است: برنامهریزی و توسعه (در 12 گفتار)، اقتصاد ایران (13 گفتار)، اجتماعی (15 گفتار) و فرهنگ و اقتصاد (5 گفتار).
این کتاب را نشر نی در 742 صفحه به زیور طبع آراسته است.
3. اقتصاد رشد و توسعه
دکتر قرهباغیان در جلد نخست این دوره دوجلدی، به بررسی نظریههای کلاسیک توسعه و مفاهیم مختلف رشد اقتصادی پرداخته و نظریههایی را که در دوران جنگ سرد و سالهای اخیر درباره توسعه اقتصادی در جهان سوم مطرح شدهاند، بررسی و نقد کرده است. در جلد دوم، نویسنده با کاستن از سطح انتزاع نظری، به عملکرد توسعه در جهان سوم، شرایط داخلی لازم برای توسعه، شرایط بینالمللی، عملکرد بخشهای کشاورزی، صنعت، سیاستهای پولی و مالی، سرمایهگذاری خارجی و برنامهریزی میپردازد. «نشر نی» این کتاب را با قیمت 9800 تومان و در 600 صفحه به چاپ رسانده است.
4. پژوهشهای راهبردی در توسعه اقتصادی ایران
شاید حالا که محمدباقر نوبخت در قامت یکی از یاران اصلی دولت یازدهم قرار گرفته است، این کتاب خواندنیتر باشد. این اثر به نوعی محصول کار مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام در فاصله سالهای 1384 تا 1385 است. در این یک سال، معاونت پژوهشهای اقتصادی در غالب شش گروه پژوهشی (اقتصاد کلان، اقتصاد انرژی، عدالت و رفاه اقتصادی، شاخصسازی و آیندهپژوهی، فناوریهای نو و برنامه و بودجه) با همکاری 75 محقق پیوسته و وابسته، به بررسی توسعه اقتصادی ایران و راهکار آن پرداخته است. مجموعه دوجلدی این کتاب، گزارشی از خطوط اساسی این بررسیها است. محمدباقر نوبخت، حمیدرضا برادران شرکا، موسی غنینژاد، مسعود نیلی و گروه کثیری از محققان و مدیران دولتی در این پژوهش شرکت یافتهاند. این کتاب محصول انتشارات مرکز تحقیقات استراتژیک و در 1106 صفحه است.
5. اقتصاد ایران در تنگنای توسعه
در این کتاب به پرسشهایی نظیر اینکه چرا در کشاکش تاریخ، ایرانیان عقب ماندند و چه عواملی در این عقب ماندگی دخیل بودند؟ پاسخ داده میشود. اما این تنها یک کتاب در حوزه تاریخ توسعه نیست، بلکه با اتکا به نظریات جدید اقتصاد سیاسی، به طرح یک چارچوب تحلیلی مبتنی بر نهادگرایی جدید همت می گمارد. با این چارچوب تحلیلی، نویسندگان سعی میکنند تا به توضیح چگونگی گذار از وضعیت فعلی به سوی توسعه را که بیش از 100 سال است برای ایرانیان به آرزو تبدیل شده است، بدهند.
اقتصاد ایران در تنگنای توسعه را میتوان کتابی دانست که با رویکرد نهادگرایی جدید به اقتصاد ایران مینگرد و با نظریات جدید توسعه اقتصادی و اقتصاد سیاسی، سعی در توضیح و ارائه راه حل دارد. در این کتاب، تحلیل اقتصاد ایران بهصورت کلی به دو سطح ساختاری و عملکردی تقسیم میشود. در سطح ساختاری به بحثهای تاریخی، توسعهای و نهادی پرداخته میشود و در بحث عملکردی، بحثها بیشتر مبتنی بر چگونگی عملکرد اقتصاد ایران و ارائه راهکارهایی برای بهبود این عملکرد از وضعیت حداقلی به وضعیت حداکثری است.
دکتر موسی غنینژاد در مقدمه خود بر این کتاب نوشته است: «کتابهای جدی و مفید درباره اقتصاد ایران اندک شمارند. اغلب نوشتهها در این خصوص، در بهترین حالت، صرفاً توصیفیاند و در بدترین حالت، بیانیههای سیاسی بی محتوا و فاقد استدلال و... در این آشفتهبازار تحلیلهای اقتصادی تاریخ ایران، انتشار کتاب حاضر غنیمت است. فضیلت بزرگ نویسندگان جوان و خوشفکر این کتاب، پرهیز از داوریهای احساساتی سیاستزده و توجه دقیق و هوشمندانه به اهمیت نهادها است. آنها از همان آغاز، به روشنی رویکرد نظری خود را بیان میکنند و به خوانندگان هشدار میدهند که با ابزارِ تحلیلی متفاوتی از آنچه رایج است، به تبیین اقتصاد ایران اهتمام خواهند ورزید. اتخاذ چنین رویکردی موجب شده که نویسندگان از داوریهای شتابزده و سادهانگارانه رایج در خصوص معضلات بنیادی اقتصاد ایران بپرهیزند.»
حمید زمانزاده و صادقالحسینی این کتاب را توسط نشر مرکز به علاقمندان این حوزه ارائه کردهاند.
6. استراتژیهای رشد و توسعه اقتصادی
محمدقلی یوسفی در این کتاب به تحلیل مسائلی میپردازد که برای کشورهای توسعهنیافته حائز اهمیتاند. مؤلف سعی کرده با تحلیل ریشهای مسائل، خوانندگان را از افتادن در دام تحلیلهای صوری متغیرهای ظاهری و بیبنیان برحذر دارد. در بررسی کلینیکی اقتصاد، نهادها بهمثابه عناصر کلیدی توسعه معرفی میشوند؛ اما برخلاف تصور مرسوم در اندیشههای سنتی اقتصاد توسعه، نهادها، مناسب و یا سازگار با فرایند توسعه فرض نمیشوند، بلکه بر طراحی و تدوین آنها متناسب با شرایط و برقراری حاکمیت قانون، آزادی فردی، حقوق مالکیت، کنترل فساد و رانت، شفافیت و پاسخگویی تأکید میگردد. اعتقاد بر این است که نهادها هستند که فرصتها، انگیزهها، ریسکها و محدودیتها را تعیین و سیاستها را طراحی و تدوین مینمایند.
برخلاف تصور مرسوم، در اینجا «رشد و توسعه» و نیز «بازار و آزادی» مترادف تلقی نمیشوند و مسیر توسعه یگانه و خطی منظور نمیشود و یا «رشد و توزیع»، «عدالت و کارایی»، «درونگرایی و برونگرایی» و «تورم و بیکاری» متضاد دانسته نمیشوند، بلکه بر جنبههای تکمیلی آنها تأکید میشود و مسیر توسعه چندگانه و زیگزاگی معرفی میشود، مسیری که در آن، انسان «هدف» و خود «وسیله» توسعه شمرده میشود و بر این نکته تأکید میشود که «رشد» بدون عدالت و آزادی، توسعه را از قالب تهی میسازد.
«نشر نی» این کتاب را در 336 صفحه و با قیمت 16 هزار تومان راهی بازار نشر کرده است.
7. پیشگامان اقتصاد توسعه
این اثر که محصول همکاری مشترک جرالد میر و جوزف استیگلیتز است، یکی از کتب اساسی تاریخ اندیشه توسعه است. مجموعه فصلهای این کتاب از جنبه طرح موضوعات گوناگون از جامعیت خاصی برخوردار است: تحلیل دیدگاههای «پیشگامان»، یعنی نسل اول اقتصاددانان توسعه؛ بررسی دیدگاههای نسل دوم و نسل جدید؛ بررسی مسائل و وظایف ناتمامی که برای نسل آینده بهجا مانده است؛ طرح پرسشهای جدید و در عینحال دشوار؛ مسائل بسیارِ دیگر از جمله توسعه انسانی، سرمایه اجتماعی، مخاطرات اخلاقی، اطلاعات نامتقارن، نارساییهای دولت و بازار، فقدان کارآفرینی، پسماند (ضریب بهرهوری کل)، موانع موجود بر سر راه تجارت بینالمللی، سرمایه انسانی ناکافی، دولت ناکارآمد، تعارض توزیعی، کنش جمعی، فناوری، حفظ (تباهی) محیطزیست، توسعه پایدار، جهانی شدن، تجارتِ خدمات، جریانهای مالی بیثبات، فقر، تغذیه، اشتغال کودکان، سواد (بیسوادی)، بهداشت، رفاه اجتماعی، قشرهای آسیبپذیر و دیگر ابعاد استانداردهای زندگی و نیز بازنگری دیدگاههای کلاسیک و نئوکلاسیک و جز آن، محتوای این کتاب را تشکیل میدهند.
«نشر نی» این کتاب را در 696 صفحه و با قیمت 5800 تومان به چاپ رسانده است.
8. نظریههای اقتصادی توسعه
ویژگی بارز و متمایز هانت این است که با فلسفه علم آشناست و در چارچوب تحلیلی فیلسوف علم قرن معاصر، توماس کوهن، به بحث درباره مسائل اقتصاد توسعه پرداخته است که نشان از نگاه ژرف و عمیق و تحلیل روشمند و هدفمند وی دارد. او به دلیل احاطهای که بر مباحث نظریههای اقتصاد توسعه دارد، تمام نظریههای مطرحشده را، حتی آنهایی که در سایر آثار کلاسیک توسعه ثبت نشدهاند، به بحث میگذارد.
هانت ضمن مرور تقسیمبندیهای پیشین، بنا بر دلایلی که اقامه میکند، تقسیمبندی جدیدی را با توجه به مفهوم «پارادایم» یا «اگو» کوهنی طرح و در قالب آن، بررسی تحلیلی نظریهها را آغاز میکند.
وی در این تقسیمبندی، هفت الگوی فکری را معرفی و بررسی میکند: پارادایم هسته در حال گسترش سرمایهداری، پارادایم ساختارگرایی، پارادایم نئومارکسیستی، پارادایم وابستگی، پارادایم مائوئیستی، پارادایم نیازهای اساسی و پارادایم نئوکلاسیکی.
این کتاب توسط نشر نی با 432 صفحه و قیمت 4800 تومان به محققان این حوزه عرضه شده است.
9. راهبردهای توسعه اقتصادی
راهبردهای توسعه اقتصادی، یکی از مهمترین مطالعات انتقادی در حوزه استراتژیهای توسعه در سالهای اخیر است. کیت گریفین در این کتاب میکوشد با بررسی منصفانه عملکرد راهبردهای عملی توسعه اقتصادی در کشورهای جهان سوم، نقاط ضعف و قوت هریک از راهبردهای پنجگانه «صنعتیشدن»، «مکتب پولی»، «انقلاب سبز»، «توزیع مجدد» و «توسعه سوسیالیستی» را با دقت و با ارائه شاخصهای آماری متعدد نشان دهد. برجستگی عمده این کتاب در بررسی مقایسهای راهبردها و توجه به مسئله نقش دولت، مشارکت اجتماعی و دموکراسی در موفقیت یا شکست راهبردهای توسعه است.
این کتابنوشته با ترجمه حسین راغفر و محمدحسین هاشمی توسط نشر نی عرضه گردیده است.
10. توسعه اقتصادی
نویسندگان در این کتاب به موضوعاتی چون: سرمایه، رشد جمعیت، آموزش، تجارت بین الملل، مالیه بین الملل و امثال آن میپردازد. در هر فصل مباحث تئوریک عمومی همراه با مثالهایی از کشورهایی خاص مطرح میشود. اخیراً کتابهایی در خصوص تئوری رشد با روشی مشابه نگاشته شده است.
فرض مبنایی این کتابها بیان میدارد که مدلهای تعدیل شده میتواند برای اقتصادها مناسب بوده و توسعه اقتصادی را به ارمغان آورد. کشورهای کمتر توسعهیافته با سطوح پایین سرمایه فیزیکی و انسانی، بازارهای ناقص و نهادهای ضعیف مواجهاند. این روش استاندارد ناقص است؛ زیرا چگونگی پیدایش چنین شرایطی را بررسی نمیکند؛ اما این کتاب روشی جدید و با رویکردی منطقهای و تاریخی را در فرایند توسعه مطرح میکند.
این کتاب روشی ابتکاری را دنبال میکند. بدین معنا که توسعه اقتصادی یک منطقه خاص را با استفاده از تئوریهای توسعهای ویژه آن مناطق بررسی میکند. این منجر به رویکرد ابتکاری بعدی کتاب، یعنی رویکرد ساختاری نهادی (از توسعه) میشود که بیان میدارد مناطق مختلف دارای ساختارهای نهادی متفاوتی هستند. بر این اساس، رویکرد تاریخی منطقهای اهمیت پیدا میکند و لذا روش سوم ابتکاری کتاب مطرح میشود. چهارم اینکه در انتهای هر فصل با عنوان «آنچه آموختیم»، تجربه منطقه خاص بررسی شده بازگو میشود. این بررسی میتواند نقاط قوت و ضعف توسعه آن منطقه را مطرح نماید. این بدین معناست که خواننده متوجه این موضوع میشود که بجای تئوریهای مشابه و سیاستهای مشابه، باید برای هر منطقهای نحوه نگرش و بررسی متفاوت باشد. در نهایت کتاب به این موضوع میپردازد که ما از تجارب مختلف و مناطق مختلف چه میآموزیم. فصول کتاب با کاربرد تئوریها داستان توسعه را بیان میکند.
این کتاب با ترجمه محمدرضا منجذب، توسط نشر آسیم به چاپ رسیده است.
11. تجددطلبی و توسعه در ایران معاصر
دکتر غنینژاد در این کتاب همچون تمام آثار دیگر خود، کوشیده است از منظر توسعه به دفاع از اقتصاد آزاد بپردازد. این کتاب در دو بخش تدوین شده است که در ابتدا به توصیف و ترسیم وضعیت توسعه سیاسی ـ اقتصادی ایران عصر مشروطه پرداخته و سپس به چگونگی نفوذ، گسترش و تحول اندیشه تجددطلبی در ایران میپردازد. در بخش دوم کتاب، نویسنده به طرح مسائل توسعه نیافتگی میپردازد؛ مسائلی چون هزینههای معاملاتی و توسعه صنعتی، رابطه بین جمعیت و توسعه، تمرکز سرمایه، شرکتهای چندملیتی و توسعه اقتصادی و... .
نشر مرکز این اثر را در 200 صفحه راهی بازار نشر کرده است.
ج. قلمرو علوم سیاسی و مدیریت
1. توسعه و توسعهنیافتگی (روش تفکر و عقلانیت: مطالعه موردی ایران)
سعید حاجیهاشمی در این کتاب به نقد متدولوژیک حوزههای عمومی در راستای توسعه ایران پرداخته است. مطالب ارائه شده در این کتاب فضاهای رفتاری، فکری، فرهنگی و اعنقادی در جامعه ایران را واکاوی کرده و معضلات آن را در مسیر توسعه برشمرده است.
عناوین مباحث اصلی کتاب عبارتند از :گفتمان فرهنگی آفات متدولوژیک تفکر، آفات متدولوژیک تفکر آموزشی، آفات متدولوژیک تفکر مذهبی، آفات متدولوژیک تفکر عمومی، نتیجه آفات متدولوژیک تفکر آموزشی، مذهبی و عمومی.
دکتر محمود سریعالقلم مقدمه جامعی بر این کتاب نگاشته است که کتاب را خواندنیتر مینماید.
نشر وسپان این کتاب را در 732 صفحه، راهی بازار نشر کرده است.
2. نخبگان و توسعه ایران
در این کتاب منظور از توسعه، تحول همهجانبهای است که در عرصههای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی یک جامعه، یک دگرگونی مثبت و اساسی ایجاد میکند. حسین شیخزاده پس از تعیین چارچوب تئوریک خود در فصل اول، به نقش نخبگان در توسعه ایران در دوران قبل از انقلاب اسلامی میپردازد. در فصل سوم تا پنجم، ویژگیها و عملکرد نخبگان دوره جمهوری اسلامی را بررسی میکند و به تأکید بر علل چرایی عدم دستیابی به توسعه همهجانبه در دوران جمهوری اسلامی پرداخته است. فصل ششم هم به راهکارهای بهبود عملکرد نخبگان و دستیابی به توسعه بر مبنای الگوی «نخبه محور» اختصاص دارد.
این کتاب در 231 صفحهف محصول مرکز بازشناسی اسلام و ایران است.
3. توسعه یعنی آزادی
در پشت جلد کتاب چنین میخوانیم: «آمارتیا سن، برنده جایزه نوبل رشته اقتصاد در سال 1998، در این کتاب رهیافتی نوین را مطرح میسازد و به توسعه به مفهوم گسترش آزادیهای اساسی مینگرد. او هدف نهایی توسعه را نیل به آزادی برمیشمارد و آزادی را بهعنوان سنجهای برای کیفیت زندگی انسانها تلقی میکند. نویسنده بر آن است که از دیدگاهی جامعنگرف فرایند توسعه را بررسی و نقش عوامل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را در آن کندوکاو کند».
در مرور عناوین فصلهای این کتاب با مقولاتی چون چشمانداز آزادی؛ اهداف و ابزار توسعه؛ آزادی و بنیانهای عدالت؛ فقر، جلوه سلب توانمندی؛ بازار، دولت و فرصتهای اجتماعی؛ اهمیت مردمسالاری؛ قحطی و بحرانهای دیگر؛ نقشآفرینی زنان و تحول اجتماعی؛ جمعیت، غذا و آزادی و... روبهرو میشویم.
در اهمیت کتاب همین بس که سه بار به زبان فارسی ترجمه شده است. یک بار توسط محمدسعید نوری نائینی که نشر نی آن را به بازار ارائه کرده و یک مرتبه هم توسط وحید محمودی که توسط نشر دستان چاپ شده است. ترجمه دکتر حسین راغفر هم در نشر کویر به چاپ رسیده است.
4. بوروکراسی و توسعه در ایران (نگاهی تاریخی ـ تطبیقی)
این کتاب محصول مشترک دکتر ابوالحسن فقیهی و دکتر حسین دانایی فرد است و ضمن پرداختن به مبانی نظری بوروکراسی، به توصیف و بررسی زوایای تئوری و عملی ادارات دولتی ایران در گذشته و حال میپردازد. کتاب با مباحثی درباره مدیریت دولتی تطبیقی (مبانی نظری و الگوها)، مفاهیم تحول در نظامهای سیاسی و مدیریت در کشورهای در حال توسعه آغاز میشود. آنگاه مدیریت دولتی در ایران در گذشتههای دور (عصر هخامنشی، سلجوقی و صفوی) و همچنین ایران معاصر (پهلوی و جمهوری اسلامی) بررسی میشود. در بخش مدیریت دولتی در دوران جمهوری اسلامی، مباحثی چون قوه مقننه، قوه قضاییه، قوه مجریه، هیأت دولت، نظام اداری، خدمات کشوری و... مطرح میشود.
دانشگاه امام صادق(ع) این کتاب را در 312 صفحه در اختیار علاقهمندان قرار داده است.
د. مطالعات بومی
1. توسعه و مبانی تمدن غرب
این اثر معروف سید مرتضی آوینی، دربرگیرنده 19 مقاله وی در طی سالهای 1364 تا 1366 در نشریه جهاد است. نویسنده تحت تأثیر سید احمد فردید، به بررسی سابقه تاریخی واژه توسعه در ایران پرداخته و با به تصویر کشیدن مفهوم «ترقی» در نزد روشنفکران عصر مشروطه، به تبیین تفاوت مفهومی ترقی و رشد و تعالی (در ادبیات دینی) میپردازد.
آوینی سپس به سراغ تکگزارههای مرتبط با توسعه رفته و به بررسی مفاهیمی چون بانک، اتوپیا، اسراف و تبذیر و... پرداخته و به نقش نهادهای آموزشی در نهادینه کردن مفهوم توسعه میپردازد. او همچنین با بررسی تئوری تکامل داروینی و تأثیر آن بر اندیشه تکامل اجتماعی، سعی در نفی پیشفرضهای فلسفی تفکر توسعه دارد و در نهایت به تبیین تفاوت مفهوم ترقی و تکامل میپردازد.
برخی از عناوین مقالات این کتاب عبارتاند از: در معنای توسعه؛ توسعهیافتگی، اتوپیای قرن حاضر؛ توسعه برای تمتع؛ تمدن اسراف و تبذیر؛ و ما ادریك ما البانك؟؛ سودپرستی، بنیان اقتصاد آزاد؛ نظام آموزشی و آرمان توسعهیافتگی؛ ترقی یا تكامل و... .
نشر واحه این کتاب را در سال 1390 با قیمت 8000 تومان عرضه کرده است.
2. توسعه
شهریار زرشناس هم همچون استاد خود (شهید آوینی) کوشیده است در این کتاب با نگاهی انتقادی به توسعه بنگرد. وی در این کتاب توسعه را یکی از انواع ایدئولوژیهای غربی میداند که تبدیل به مشهورات عصر حاضر گشته است. نویسنده در این کتاب کوشیده است تا با طرح مسائلی چون خاستگاه توسعه، نسبت توسعه با پیشرفت و امپریالیسم و عدالت اجتماعی، بررسی اجمالی چند تئوری توسعه و... به طرح پرسش از مبادی، اصول، مبانی و غایات توسعه بپردازد.
انتشارات کتاب صبح این کتاب را در 150 صفحه روانه بازار نشر کرده است.
3. فرهنگ، توسعه، عدالت و جهاد اقتصادی
دسته دیگری از کتابهای منتشره در کشورمان که به موضوع توسعه ربط پیدا میکنند، آثاری نظیر این هستند و سعی میکنند با بهرهگیری از نظرات دینی و انقلابی، آینده مطلوب جامعه را به تصویر بکشند.
در این کتاب اسدالله افشار با معرفی اولویتهای طرح ساماندهی اقتصادی كشور، اجرای آن را زمینهساز مهار تورم عنوان كرده است. نویسنده در این اثر با تعریف اقتصاد، علم اقتصاد، مفهوم اقتصاد از دیدگاه اقتصاددانان دنیا و جهان اسلامی، اولویتهای طرح ساماندهی اقتصادی كشور و اولویتهای طرح ساماندهی اقتصادی در حكومت علوی را نیز ارائه كرده است. در این نوشتار، اهداف غایی و اولویتهای حكومت حضرت علی(ع) كه به ترتیب عبارتاند از: «رفع تبعض و فقر و توزیع عادلانه درآمد بیتالمال و مصادره ثروتهای بادآورده«، بیان شدهاند تا منبع مناسبی برای مسئولان و برنامهریزان كشور و حتی عموم مردم برای ایجاد جهاد اقتصادی كشور باشد.
«فرهنگ، توسعه، عدالت و جهاد اقتصادی»، همچنین سیره اقتصادی پیشوایان معصوم(ع) را نیز ارائه کرده است. این پیشوایان برای كار و تلاش، ارزش زیادی قائل و از تنبلی بیزار بودند. آنها از اسراف دوری میكردند و در مصرف میانهرو بودند. همچنین از تولیدكنندگان و كشاورزان، آسیبدیدگان، ورشكستگان و قرضداران حمایت میكردند.
این کتاب را نشر الماس دانش در 376 صفحه چاپ و توزیع نموده است.