مدیرعامل سابق آب و فاضلاب کشوردر گفت وگو با رصد:
تعداد بازدید : 0
بحران قابل پیش بینی بود
امـا بودجـه ناکافـی
آیا همچنـان بایـد منتظـر
بودجه های دولتـی ماند؟
تابستان امسال در بخشهایی از کشور، آب شرب رنگ و بوی قرمز خطر گرفت و شهرهایی مثل اصفهان و کرمان به وضعیت بحرانی رسیدند یا یک ماه مانده به پاییز اعلام شد که سدهای پایتخت تنها 30 روز دیگر آب دارند! نگاه کوتاه مدت باعث شده برای شهرهایی مثل تهران، کرمان و اصفهان علارغم پیشبینی بحران، اقدامی صورت نگیرد تا به وضعیت قرمز امروز برسند. هرچند مسئولین فعلی آب و فاضلاب کشور به علت همین وضعیتی که همیشه در بحران است، فرصت پاسخگویی به سوالات ما را نداشتند!
اما مهندس مهدی ثمرههاشمی، مدیرعامل سابق شرکت آبوفاضلاب کشور، صبورانه به سوالات ما پاسخ داد. وی مشکلات امروز را ناشی از حاکم بودن یک مدیریت نه چندان علمی و کارشناسی در طول 40 سال گذشته میداند، معاون فعلی هماهنگی بنیاد تعاون سپاه پاسداران با اشاره به دوران مدیریت خود، صریحاً از کمبود شدید اعتبار دولت در بخش آب سخن میگوید که باعث شده برخی طرحها با قدمت 20 ساله هنوز به بهره برداری نرسند. در ادامه مشروح این گفتگو را بخوانید.
امسال منابع آبی پاییزی سدهای تهران حتی در بخش زراعی را پیشخور کردیم، از سوی دیگر در زمان بحران اقدام به حفر چاههای جدید و برداشت از سفرههای زیرزمینی در شهرهای مختلف میکنیم که در شرایط بحرانیاند، این روش چه ایراداتی دارد و استراتژی ما در تامین آب شرب چه باید باشد؟
در مقوله مدیریت آب باید نگاهی بلند مدت داشت، نگاه کوتاهمدت و بررسی مدیریت فعلی ما را به نتیجه نخواهد رساند؛ از حدود 40سال قبل مشکلات عدیدهای در مدیریت آب کشور وجود داشتهاست و این مشکلات در نهایت سبب شده تا وضعیت آبهای سطحی و زیرزمینی در ایران به یک وضعیت بحرانی تبدیل شود.
تمام این مشکلات نشات گرفته از یک مدیریت نه چندان علمی و کارشناسی است که در طول 40 سال گذشته بر مجموعه آب کشور حاکم بودهاست. در تمام این مدت مشکلات بر روی هم تلنبار شدهاند تا امروز با وضعیتی بحرانی در حوزه آب مواجه باشیم. این درحالی است که اگر در کنار مدیریت صحیح منابع آبی از نظرات صاحب نظران علمی و خبرگان نیز بهره میبردیم به راحتی قادر به کنترل و مدیریت منابع آبی کشور بودیم، جالب اینجاست در بسیاری از کشورهای دنیا که از سطح کمتری از بارندگی سالیانه نسبت به کشور ما برخوردارند، توانستهاند با مدیریت صحیح منابعی که در اختیار دارند، ذخایر آبهای زیرزمینی خود را در حد معقول حفظ کنند.
در چه بخشهایی میتوان مدیریت منابع آبی را اعمال کرد و نتیجه بهتری نیز گرفت؟
یکی از مشکلات اساسی و جدی ما نحوه مصرف آب در حوزه کشاورزی است، بین 90 تا 93 درصد از آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی مصرف میشود که 65 درصدش به هدر میرود.
یکی دیگر از مشکلات غلط بودن الگوی کشت در بسیاری از مناطق کشور است، از لحاظ عقلی و علمی روشن است که کاشت برنج در حاشیه رودخانه زایندهرود غلط و غیرعلمی است! درحالی که این اتفاق در حال حاضر رخ میدهد و درحالی که منابع آبهای سطحی در پشت سد زایندهرود به کمترین سطح خود رسیده، همچنان برنج در حاشیه زایندهرود کشت میشود؛ این مشکل در بسیاری از مناطق کشور وجود دارد به عنوان مثال در استان کرمان که نزدیک به چهارده سال است با مشکل خشکسالی مواجه شده، همچنان چغندر قند کشت می شود، محصولی که برای کشت آن نیاز به آب فراوان است و با خصوصیات اقلیمی کرمان سازگار نیست.
اگر ما تنها 10درصد در مصرف آب کشاورزی صرفه جویی کنیم، میتوانیم بر مشکلات و بحرانهای آبی فائق آییم و آب مورد نیاز در دیگر بخشها را به راحتی تامین کنیم.
سهم آب شرب از مجموع آب مصرفی در کشور بین پنج تا شش درصد است و با اندکی صرفهجویی در بخش کشاورزی میتوان آب شرب مورد نیاز شهروندان را تامین کرد. این درحالی است که در حال حاضر بسیاری از روستاهای کشور هنوز با تانکر آبرسانی میشوند و از سوی دیگر روستاهای زیادی به دلیل مشکلاتی که برای تامین آب شرب دارند از سکنه خالی شدهاند.
اکثر هشدارهایی که از سوی مسئولان داده میشود در خصوص صرفهجویی در مصرف آب شرب است و اشارهای به اصلاح الگوهای کشت و نحوه آبیاری نمیشود. علت چیست؟
چالش اصلی ما در بخش کشاورزی است اما این دلیل نمیشود که الگوی مصرف در بخش شرب صحیح باشد و مشکلی در این بخش وجود نداشتهباشد. متاسفانه الگوی مصرف آب شرب در کشور ما غلط است. مصرف آب شرب در بسیاری از کشورهای اروپایی که میزان بارندگی سالیانهشان بین سه تا چهار هزار میلیمتر در سال است و ده برابر ایران بارندگی دارند، از ایران کمتر است. در بسیاری از این کشورها سرانه مصرف آب شرب 120 لیتر در روز به ازای هر نفر است ولی در کشور ما کمترین مصرف ما 190 لیتر در روز است در برخی مناطق مانند تهران سرانه مصرف آب برای هر نفر در یک شبانه روز به 250 تا 300 لیتر آب در روز نیز میرسد.
با این حال با وجود شرایط بحرانی برای تامین آب، امسال رکورد مصرف آب در تهران شکسته شد. دلیل این تناقض رفتاری با اعلام وضعیت بحران چیست؟ آیا مردم نسبت به حرفهای مسئولان در زمینه بحران آب بی اعتمادند؟
اشکال دو طرفه است و نمیتوان مردم را مقصر اصلی این ماجرا معرفی کرد، متاسفانه در طول سی سال گذشته فرهنگسازی مناسبی در حوزه مصرف صحیح آب شرب صورت نگرفتهاست.
فرهنگ سازی امری زمان بر است و نمیتوان در عرض چند ماه و یا چند سال به نتیجه دلخواه دست یافت. بروز بحران آبی در کشور از سالها قبل قابل پیشبینی بود، تمامی شواهد و قرائن حکایت از بروز بحران آبی میداد، از افزایش جمعیت گرفته تا افزایش مصرف آب و کاهش منابع آبی، با این حال مسئولان به فکر فرهنگسازی نیفتادند و اقدامی برای ارائه آموزشهای لازم از کودکستان و دبستان تا سنین بالا نکردند.
چرا شما در طول دوران مسئولیتتان اقدامی عملی دراین بخش نکردید؟
یکی از اقداماتی که در زمان مدیریت من در آبفا صورت گرفت، امضای چندین تفاهم نامه با آموزش و پرورش بود تا بر اساس آن موارد آموزشی برای مصرف بهینه آب در کتب درسی یا جزوات آموزشی گنجانده شود؛ حتی هنگام امضای تفاهم نامه قرار بر این شد تا تمامی هزینههای تولید نرم افزار، جزوه و کتاب توسط آبفا تامین شود و آموزشوپرورش تنها وظیفه توزیع و آموزش محتوا را داشتهباشد، اما متاسفانه هنوز بحث فرهنگسازی در کشور نهادینه نشده و مردم با عمق مشکلی که با آن مواجه هستیم آشنا نیستند. مردم هنوز باور ندارند که کشور با بحران کم آبی مواجه است.
برخی کارشناسان معتقدند بخشی از آب شرب، هنگام انتقال در شبکههای آب رسانی به دلیل مستهلک بودن شبکه هدر میرود. میزان هدر رفت آب در این بخش به چه میزان است و چرا تاکنون اقدامی برای بازسازی شبکههای آبرسانی صورت نگرفته است؟
بی شک یکی از علل اصلی هدر رفت آب در کشور اشکالات موجود در شبکههای آبرسانی شهری و روستایی است. علت اصلی آن هم فرسوده بودن و عدم بازسازی به موقع شبکههای آبرسانی است، کمبود منابع یکی از اصلیترین دلایل عدم بازسازی به موقع شبکههای آبرسانی است. سه سال گذشته کارشناسان آبفا در یک ارزیابی اولیه، بودجه مورد نیاز برای بازسازی شبکههای آبرسانی در کل کشور را نزدیک به 5 هزار میلیارد تومان برآورد کردند.
در حال حاضر هم در بودجه عمومی کشور اعتباری که برای بازسازی شبکههای آبرسانی در نظر گرفته میشود آنقدر محدود است که مدیران آبفا با این ارقام قادر به بازسازی شبکههای آبرسانی نیستند.
بر اساس برآوردهای صورت گرفته در صورت بازسازی شبکه، هدر رفت آب در طول مسیر توزیع به حد معقولی کاهش مییابد. در حال حاضر سی درصد از آب شرب پیش از رسیدن به دست مصرف کننده در طول مسیر انتقال به هدر میرود که این خود آماری نگران کنندهاست. این درحالی است که مشکل در شبکههای انتقال آب روستایی بحرانیتر است و میزان هدررفت آب در شبکههای آبرسانی روستایی به 40درصد نیز میرسد. علت اصلی هدررفت بیشتر آب در شبکههای روستایی فرسودگی بیشتر و عدم دقت کافی هنگام اجرای پروژههاست.
یکی دیگر از مشکلات آبفا، پایین بودن تعرفه آب است، با این وضعیت شرکتهای آب و فاضلاب قادر به تامین هزینههای خود از محل فروش آب به مردم نیستند چون آب با یک سوم قیمت تمام شده به مصرف کننده فروخته میشود.
اخیرا وزارت نیرو اعلام کرده در افق 1420 جمعیت کشور به 103میلیون نفر افزایش خواهد یافت که به 10 میلیارد مترمکعب آب نیاز دارد، با توجه به افزایش جمعیت و توسعه کشور، شرایط تامین آب شرب چگونه است و چه برنامههایی در دولت گذشته و فعلی در دست اقدام بوده و هست؟
تمامی طرحها و راهکارها برای عملیاتی شدن نیازمند بودجه بودند، از تغییر الگوی کشت گرفته تا ایجاد تغییرات در آبیاری و مکانیزه کردن سیستمهای آبیاری که همگی نیازمند اعتبارات و منابع مالی بودند. مهمترین چالش در زمینه نحوه مصرف آب کشاورزی است، در دولت قبل طرحهایی مرتبط با اصلاح الگوی کشت و نحوه آبیاری در وزارت جهاد کشاورزی تهیه شد که تمامی این طرحها به دلیل تخصیص نیافتن اعتبارات بر روی کاغذ باقی ماند و اجرایی نشد.
این مشکل همیشه وجود داشته است، بالاخره راه حل چیست؟
باید به جای تکیه بر روی اعتبارات دولتی، بخش خصوصی را وارد این کار کنیم، البته پیش از همه باید کشاورز تشویق به سرمایهگذاری شود تا خود با سرمایه شخصیاش اقدام به تغییر روشهای آبیاری کند و هزینهها و سود سرمایه گذار را از محل صرفهجویی صورت گرفته تامین کرد.
درحال حاضر هم بخشی از پروژههای فاضلاب توسط بخش خصوصی اجرا میشود و پس از اتمام کار سود حاصل از اجرای طرح در اختیار بخش خصوصی قرار خواهد گرفت. در دولت گذشته اجرای شبکه فاضلاب شهر اردکان یزد به شرکت فولاد اردکان واگذار شد، این شرکت فولادسازی برای فعالیت خود به آب زیادی نیاز دارد، به همین دلیل و با توجه به محدود بودن منابع آبی در شهر اردکان پیشنهاد اجرای شبکه فاضلاب و تصفیه خانه شهر اردکان به شرکت فولاد اردکان دادهشد و مقرر گردید پس از ایجاد شبکه فاضلاب و راهاندازی تصفیهخانه، پساب تصفیهشده برای مصارف صنعتی به صورت رایگان در اختیار شرکت فولاد اردکان قرار گیرد. این کار در دولت دهم آغاز شد ولی امروز از میزان پیشرفت کار اطلاعی ندارم.
یکی دیگر از اقدامات، بهرهمندی از آب شیرینکنهاست، درحال حاضر 90 درصد از آب شیرینکنهای کشور توسط بخش خصوصی ایجاد شدهاند. نحوه فعالیت این شرکتها هم به این شکل است که آب شیرین شده توسط آب شیرینکنها به صورت تضمینی توسط وزارت نیرو خریداری میشود. با این کار نه تنها هزینههای تاسیس آب شیرینکن جبران میشود بلکه سود بالایی نیز به سرمایهگذار میرسد.
وضعیت شرکتهای آب و فاضلاب در زمینه استفاده از تکنولوژی و روشهای نوین در مدیریت مصرف و کنترل شبکههای آبی با هدف جلوگیری از هدررفت آب و کاهش آبهای بدون درآمد چگونه است و آیا از تجربیات شرکتهای موفق خارجی در این زمینه استفاده میشود؟
در دولت گذشته توافق نامههایی به ارزش دو هزار میلیارد تومان با بخش خصوصی برای ایجاد تصفیهخانه و شبکههای فاضلاب و انتقال پساب بدست آمده به بخش کشاورزی منعقد کردیم. در همین رابطه تفاهم نامهای به ارزش دو میلیارد یورو با بانک اقتصاد اسلامی امضا کردیم که تا پایان عمر دولت دهم بین 800 میلیون یورو تا یک میلیارد یوروی آن عملیاتی شده بود، رایزنیهایی با بانک جهانی هم صورت گرفته بود که به دلیل تحریمها ارتباطات ما با بانک جهانی قطع شد.
مجموعه آب و فاضلاب کشور ارتباط خوبی با دنیا دارد؛ ما با خیلی از کشورهای اروپایی ارتباط تنگاتنگ علمی داریم و حتی در دولتهای گذشته تفاهمنامههایی برای برگزاری دورههای آموزشی ویژه پرسنل آبفا در این کشورها منعقد کردیم و تعدادی از پرسنل را هم به این کشورها اعزام کردیم.
اما آنچه جای تاسف دارد عقب ماندگی ما در مقوله فاضلاب است، درحال حاضر مجموعه تحت پوشش فاضلاب در کشور ما بین 38 تا 40 درصد کل جمعیت کشور است و هنوز 60 درصد جمعیت کشور به ویژه جمعیت شهری ما از نعمت فاضلاب محرومند. در اینجا لازم است به امضای تفاهم نامههای 200 میلیون یورویی با بانک توسعه اسلامی اشاره کنم که به منظور توسعه فاضلاب روستایی منعقد شد که در دولت فعلی وارد فاز عملیاتی شدهاست.
اگر ما بتوانیم 80 درصد از آب فاضلاب را تصفیه کنیم، بخش عمدهای از نیازهای بخش صنعت و بخشی از نیازهای بخش کشاورزی تامین میشود. امروز تولید سالیانه آب شرب در کشور 6 میلیارد مترمکعب است و اگر از این مقدار تنها 80 درصد آن یعنی 4 میلیارد و 800 میلیون متر مکعب تصفیه شود، میتوان بخشی از آب مورد نیاز صنعت و کشاورزی را بدون نیاز به برداشت از آبهای سطحی و زیرزمینی تامین کنیم.
برخی کارشناسان معتقدند به دلیل کاهش منابع آبی دولت توان تامین آب مورد نیاز برای شرب و کشاورزی ایران 150 میلیونی را نخواهد داشت و به همین دلیل باید رشد جمعیت را متوقف کرد.آیا این نظریه را قبول دارید؟
چنین حرفی از پایه و اساس غلط است، آنچه باید در آن تجدید نظر شود نحوه مدیریت آب در کشور است؛ درصورت اصلاح مدیریت منابع آبی ما به هیچ عنوان با کمبود منابع آبی مواجه نمیشویم و به شرط اصلاح الگوی کشت و نحوه آبیاری و همچنین مدیریت صحیح در بخش شرب به راحتی میتوانیم آب مورد نیاز 150میلیون نفر را تامین کنیم. علاوه بر این اگر روزی منابع آبی متعارف مانند آبهای سطحی و زیرزمینی پاسخگوی نیاز آب شرب کشور نبود، میتوانیم با شیرینکردن آب دریا، آب مورد نیاز کشور را تامین کنیم و از این بابت جای هیچگونه نگرانی وجود ندارد. در حال حاضر هم در بسیاری از شهرهای ساحلی ما در جنوب کشور از آب شیرینکن برای تامین آب مورد نیاز استفاده میشود.
اخیرا مدیرعامل آب و فاضلاب کشور از تدوین برنامه جامع تامین آب شرب با یک افق 25ساله خبر دادهاست،آیا تدوین و اجرای چنین برنامههایی میتواند راهگشا باشد؟ و آیا ضمانت اجرایی برای اجرای این برنامه در دولتهای بعدی وجود خواهد داشت یا خیر؟
وقتی برنامهای پس از انجام کار کارشناسی دقیق تدوین شود با تغییر دولتها تغییر نمیکند، این برنامه هم یک شبه مطرح نشدهاست؛ سالهاست که بر روی این برنامه کار میشود و در دولتهای مختلف کارشناسان متعددی این برنامه را مورد بررسی قرار دادهاند.
در دولت گذشته هم یکی از کارهای مطالعاتی بسیار خوبی که انجام شد مطالعه بر روی نحوه تامین آب شرب مناطق جنوبی کشور تا شعاع 100 کیلومتری از ساحل خلیج فارس و دریای عمان بود، تا زمانی که من در آبفا حضور داشتم این طرح مراحل پایانی کارشناسی را طی میکرد و به نظر میرسد امروز آماده اجرا باشد.
چه اتفاقی باعث شده تا استانهایی مانند اصفهان و کرمان در وضعیت قرمز و شهرهایی مثل تهران،شیراز و یزد در وضعیت زرد کم آبی قرار گیرند.آیا شرایط امروز در گذشته قابل پیشبینی نبود و ما ناگهان با بحران مواجه شدیم؟!
در بحث آب این قابلیت وجود دارد که امروز وضعیت 40 سال آینده را پیش بینی کنیم اما این کار نیاز به انجام کار کارشناسی دارد که متاسفانه انجام نگرفت. مولفههایی مانند جمعیت و نیازهای اولیهشان را میتوان پیشبینی کرد؛ همانطور که امروز میدانیم مصرف آب شرب همواره رو به افزایش خواهد بود چرا که بالارفتن سطح بهداشت مردم ارتباط مستقیمی با میزان مصرف آب دارد، از سوی دیگر با توسعه بخشهای صنعتی مصرف آب در این حوزه نیز افزایش چشمگیری خواهد یافت، پس میتوان آینده را پیشبینی کرد، کاری که متاسفانه در طول سالهای گذشته به خوبی انجام نشدهاست.
جداسازی آب شرب و بهداشتی در کشورمان عملی است؟
چنین مسالهای بارها در زمان مدیریت بنده نیز مطرح شد اما متاسفانه زیرساختهای آب شرب شهری ما به شکلی بنا نشدهاست که بتوان آب شرب و بهداشتی را از یکدیگر جدا کرد. این کار هزینههای سنگینی دارد اما در مجموع اقدامی مفید است، همانطور که در کشورهای اروپایی چنین طرحهایی اجرا شده و اتفاقا جواب مناسبی هم گرفتهاند.
امروز آب شرب با هزینهای گزاف در کشور تولید میشود، اگر هزینه صرف شده برای تصفیه آب در سالهای متمادی را در نظر بگیریم، هزینه اجرای طرح جداسازی آب شرب و بهداشتی از هم با توجه به سودی که در نهایت به کشور می رساند قابل توجه نیست.
مدیران فعلی معتقدند طرح تثبیت قیمت آب به بخش آب کشور ضربه زدهاست، نظر شما چیست؟
طرح تثبیت قیمتهای که در سال 83 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید یکی از بدترین طرحها و مصوبات مجلس بود، در این طرح هزینههای آب و برق تثبیت شد که به هیچ وجه به نفع کشور نبود، چون تثبیت قیمتها به مصرفگرایی درجامعه دامن میزند. در هیچ کشوری قیمت آب و برق به ارزانی ایران نیست به عنوان مثال چهار سال پیش قیمت هر متر مکعب آب در ترکیه دو هزار تومان بود، در آلمان هر متر مکعب آب شرب 5/3 یورو به فروش میرسد در حالی که در ایران هر متر مکعب آب شرب هزار تومان به فروش میرسد و مصرف کننده تنها 300 تومان از این هزینه را پرداخت میکند.
مدیرعامل فعلی آبفا اعلام کرده برای تکمیلی طرحهای آبرسانی در کشور نیازمند 18هزار میلیارد تومان اعتبار هستیم که اگر این اعتبارات تخصیص یابد بازهم 15سال زمان لازم است تا این پروژهها تکمیل شوند. با توجه به اینکه بخشی از این پروژهها در دوره مدیریت شما آغاز شده چرا اجرای این پروژهها تا این اندازه زمان بر است؟
دلیل اصلی زمان بر بودن اجرای پروژههایی از این دست تامین نشدن به موقع منابع مالی مورد نیاز است، دولت در تزریق بودجه قطره چکانی عمل میکند و اگر بخواهیم این پروژهها سرعت بگیرند باید بخش خصوصی را وارد گود کنیم به عنوان مثال پروژه اجرای تصفیه فاضلاب اردکان که مدت اجرای آن توسط بخش خصوصی 3سال تعیین شد اگر بنا بود با اعتبارات دولتی اجرا شود، بیش از 15سال زمان میبرد. ما امروز طرحهایی از فاضلاب در دست اجرا داریم که بالای 20سال قدمت دارند اما هنوز به اتمام نرسیدهاند.
درحال حاضر یکی از مشکلات شرکتهای آب و فاضلاب تامین آب شرب مسکن مهر است. چرا از ابتدا پیشبینیهای لازم برای تامین آب پروژههای مسکن مهر نشدهبود؟
متاسفانه باید به وجود چنین مشکلی اذعان کنم، جدا از طرح مسکن مهر، پروژههای صنعتی زیادی وجود دارند که مطالعات زیرساختی بر روی تامین آب مورد نیازشان نشده و هماهنگیهای لازم با دستگاههای مختلف صورت نگرفتهاست.