گــزارشی از وضعیت ســـدهای اطراف مشهــد
تعداد بازدید : 0
فریــاد تشنــگی
نویسنده : مهدی پناهی
با روی کار آمدن دولت یازدهم، کاسه تمام مشکلات منابع آبی و بحران آن بر سر سدها شکسته شد و متهم ردیف اول شدند، خشکسالی نیز چندین سال است که پی در پی بر پیکره سدسازی کشور ضربه میزند و بسیاری از سدها را همچنان خالی از آب نگه داشتهاست.
خراسان رضوی نیز ۱۴ سال با خشکسالی روبرو بوده و همواره با نوسانات بارش باران دست و پنجه نرم کرده به نحوی که امروز به اذعان کارشناسان 70 درصد ظرفیت سدهای خراسان رضوی خالی است و 42 درصد ذخیره آب سدهای خراسان رضوی نسبت به سال گذشته کاهش داشتهاست. آنچه در پی میآید گزارشی توصیفی از سدهای دوستی، طرق، کارده، ارداک و زاوین در استان خراسان رضوی است، در این گزارش تنها خالی بودن سدها را ندیدیم بلکه از دست رفتن منابع طبیعی به ویژه خاک و آب را از نزدیک حس کردیم.طرق؛ با کمتر از یک چهارم ظرفیت
برای رسیدن به این سد که در فاصله 25 کیلومتری جنوب شرقی مشهد است، بایستی وارد جاده مشهد نیشابور شد و چند کیلومتری از شهر خارج نشده به جاده فرعی روستای دهغیبی خواهیم رسید، با گذر از جاده فرعی که به موازات مسیر پایین دست سد طرق است و کارخانجات صنعتی و کارگاههای سنگبری که جگر کوه را کندهاند، به سمت کوههای خلج خواهیم رفت تا به این سد برسیم.
ورود به تاج و محوطه سد برای برای عموم مردم ممکن نیست، چند صدمتری مانده به درب ورودی منطقه که ساختمان حفاظت فیزیکی سد مستقر است، دو طرف جاده درختکاری شده؛ با توجه به وجود سد و نعمت آب خدادادی، وجود این درختان طبیعی میباشد اما نکته تعجب برانگیز زرد و رنجور بودن این درختان است.
همین شرایط تقریبا برای مسیر بعد از نگهبانی تا تاج سد نیز وجود دارد، درختانی که به نظر میرسد اگر به دادشان نرسیم، ریشههایشان به آبی نخواهند رسید و خشک میشوند.
شروع پروژه ساخت این سد در سال 61 کلید زده شد و ظرف شش سال به اتمام و بهرهبرداری رسید، مساحت حوزه آن نیز 165 کیلومترمربع است که بر روی رودخانه طرق شلگرد ایجاد شدهاست.
طبق برآوردهای اولیه آب قابل تنظیم برای این سد سالانه 19 میلیون مترمکعب در نظر گرفته شده و حجم مخزن در تراز نرمال 1/33 میلیون مترمکعب و حجم مرده آن نیز 2 میلیون مترمکعب است.
وقتی بر روی تاج این سد قرار میگیری یک طرف سد قدیم طرق در چند صدمتری رخ مینماید، این سد قدیمی یک اثر تاریخی با قدمت 400 سال است و به گفته مسئولین شرکت آب منطقهای خراسان یک اثر باستانی بوده و در فهرست آثار تاریخی استان به ثبت رسیدهاست. در طرف دیگر پهنه نیلگون آب را میبینیم که در وهله اول چشم نواز است اما وقتی داغ آبهای اطراف و ظرفیت سد دقت میکنیم، متوجه میشویم که حال و روز این سد خوب نیست.
به علت خشکسالیهای متعدد و تغییر اقلیم به نحوی که بارشهای زمستانه برفی به بارشهای سیلابی تبدیل شده و هم زمان تبخیر به 85 درصد رسیده، آب سد طرق از سال ۷۶ سرریز نشدهاست و در حال حاضر نیز کمتر از یک چهارم ظرفیت سد آب در پشت سد جمع شده که با توجه به حجم رسوبات میتوان گفت در میزان حجم مرده است. لازم به توضیح است که حجم آب پشت سد را میتوان به سه قسمت عمده حجم مرده، حجم نرمال، حجم حداکثر تقسیم کرد. منظور از حجم مرده، آن مقدار آبیست که در ابتدای بهرهبرداری و آبگیری سد وارد آن میشود و با توجه به کیفیت پایین آن حتی اگر در پایینترین نقطه دیواره سد کانال برای خروج آن وجود داشته باشد، استحصال نمیشود. حجم بعدی تا ارتفاع سرریز را حجم نرمال گویند که برداشت اصلی مصارف مورد نظر از آن صورت میگیرد و پس از آن از سرریز تا لبه تاج سد را حجم حداکثر گویند که برای مهار جریانهای متلاطم سیلابی با توجه به حداکثر میزان سیلی که در آن منطقه ممکن است رخ دهد، طراحی میشود.
آب اختصاص یافته برای آب شرب مشهد از طریق خط لولهای به قطر ۷۰۰ میلیمتر و به طول ۲۵ کیلومتر از محل بند آبگیر (۴ کیلومتری پایین دست) به تصفیهخانه شهر مشهد انتقال مییابد، البته به گفته افراد بومی و نگهبانان در حال حاضر به علت کاهش سطح آب و به تبع آن کاهش کیفیت برای شرب استفاده نمیشود و تنها در مواقع ضروری و بحرانی به شبکه اضافه میشود. البته به خاطر همین راکد و کم بودن آب شاهد رشد جلبک در برخی نقاط هستیم که به گفته برخی از افراد بومی میتوان با رهاسازی ماهی جلوی چنین اتفاقی را گرفت، چرا که با حرکت این جانوران، آب هم در جریان خواهد بود و از راکدی در میآید.
سدها را از لحاظ مواد سازنده میتوان به سه دسته بتنی، خاکی و سنگریزهای تقسیم کرد که سدهای بتنی با توجه به عدم نفوذپذیری بتن، هسته مرکزی ندارند و به صورت عمده وزنی، قوسی و پایهدار ساخته میشوند، ولی در صورت وجود امکان نفوذپذیری در سدهای خاکی و سنگریزهای، هستهای از خاک رس فشرده در مرکز آن قرار میدهند. با توجه به هزینه بالای انتقال خاک یا سنگ جهت ساخت سدهای خاکی و سنگریزهای در مناطقی که این مواد در نزدیکی آنها موجود نمیباشد، ساخت سدهای بتنی با توجه به استحکام بیشتر آنها مرقوم به صرفهتر است. منظور از سدهای یک قوسی آن نوع از سد بوده که از یک طرف (مخزن)، دیواره آن صاف و از طرف دیگر (خروجی) به صورت منحنی میباشد و منظور از دو قوسی، آن شکل از دیواره میباشد که از هر دو سمت آن دیواره به صورت منحنی میباشد؛ با این توضیحات سد طرق نیز از نوع بتنی دو قوسی میباشد.
در سد طرق دو نهاد اداره منابع طبیعی و شرکت آب منطقهای خراسان رضوی مشغول به فعالیت هستند، نگهداری و حفاظت از عرصه طبیعی سد که شامل شعاع چند کیلومتری سد میشود، بر عهده اداره منابع طبیعی است.
از کارگری که در همان منطقه مشغول به کار است علت خشکی و زردی درختان مسیر منتهی به سد را جویا میشوم که میگوید علارغم وجود موتور پمپ که آب را تا ابتدای مسیر میآورد اما کسی نیست که به این درختان آب بدهد، تنها یک نفر از منابع طبیعی است که با یک موتور وظیفه حفاظت از چندین کیلومتر مربع منابع طبیعی اطراف سد را دارد، البته او هم با دغدغه و مسئولیت شخصیاش، با استفاده از معدود تراکتور و تانکرهای آبی که هست، گاهی به این درختان آب میرساند تا نمیرند.
شاید در نگاه اول مسئله تنها چندین درخت ساده باشد اما وقتی به موضوع با اهمیت مثل آبخیزداری و نقش احیا مراتع میرسیم، موضوعی حیاتی میشود. درختکاری در دامنه کوهها و تپه نه تنها باعث حفظ خاک میشود بلکه به تقویت سفرههای زیرزمینی و افزایش میزان رطوبت خاک نیزکمک میکند.
با نگاهی به اطراف سد طرق و دامنههای آن تنها معدود درختانی را میبینیم که در حالت نزاری هستند، یکی از کارکنان اداره منابع طبیعی شهرستان طرقبه و شاندیز که این منطقه در حوضه استحفاظی آنهاست میگوید، همین درختان را که میبینید را با تراکتور و تانکر آب میدهیم، در شرایطی که در دامنه کوه هر لحظه امکان وقوع حادثه برای تراکتور وجود دارد.با تداوم خشکسالیها و پیشبینی دوره جدید سی ساله خشکسالی شاید شرایط آبی همین گونه بماند، لذا میطلبد که دستگاههای مختلف در زمینه حفاظت از آب وخاک همکاری بیشتری داشته باشند، حیف است در کنار یک سد، کوزهگر از کوزه شکسته آب بخورد و درختان که جان دارند و به جان شیرین خوش اند، بخشکند.زاوین؛ حیات یک شهر
نوع این سد، بتنی وزنی میباشد که با هدف تامین آب کشاورزی، شرب و صنعتی در 95 کیلومتری مشهد احداث شدهاست و با شهر کلات نیز حدود 70 کیلومتر فاصله دارد؛ 1375 سال شروع ساخت و 1382 نیز زمان بهرهبرداری این سد بودهاست. در بالادست این سد چشمه و آبشارهای منحصر به فرد و بکری وجود دارد که همواره علاقهمندان به محیطزیست را به خود جلب میکند؛ همچنین این چشمه محل تامین آب شهر زاوین با جمعبت حدود 12 هزار نفری میباشد.هرچند سد زاوین با مساحت حوزه 26 کیلومترمربع و آب قابل تنظیم 17/3 میلیون مترمکعبی در سال بر روی رودخانه زاوین ساخته شده اما همین سد کوچک حیات و زندگی به منطقه زاوین دادهاست. خوشبختانه برخلاف بسیاری از سدهای دیگر، این سد از لحاظ داشتن آب با حجم 2.7 میلیون متر مکعب مشکلی ندارد و علت آن هم اقلیم منطقه و کوچک بودن سد است. قرار بوده 15 تن ماهی قزل آلا در سال تولید کند اما در حال حاضر تنها قفسهای خالی دیده می شود که به گفته مدیر سد، به زودی پیمانکار آنها را جمع خواهد کرد.کارده؛ با تجربه خشک شدن
این سد از نوع بتنی دوقوسی و با هدف مهار سیلاب و تامین آب شرب مشهد و کشاورزی بر روی رودخانه کارده در 45 کیلومتری شمال مشهد ساخته شدهاست، این رودخانه از ارتفاعات آل و شمالی مشهد سرچشمه میگیرد و به سدکارده می ریزد. رودخانه کارده در یکی از بهترین مناطق و تفرجگاههای خوش آب وهوای مشهد قرار دارد و مناظر کوهستانی منطقه بسیار چشم نواز است، البته برای رسیدن به این سد کمی سختی کشیدیم، چرا که هیچ گونه تابلو یا نشانی در مسیرهای منتهی به این منطقه نبود، در ورودی اولیه این سد نیز تابلوی شرکت آب منطقهای و سد کارده قرار نداشت و تنها دست نوشتههایی بود که توجه رهگذران را جلب میکرد.این سد هم مطالبق بسیاری از سدهای دیگر کشور، از سال ۷۸ سرریز نشده و متعاقب آن در سال ۸۵ به علت خشکسالی کاملاً خشک شد و در حال حاضر نیز کمتر از یک چهارم آب دارد. آب این سد از طریق خط لولهای با قطر هزار و ۸۰۰ میلیمتر و به طول ۴۷ کیلومتر به طور مستقیم از سد به تصفیهخانه شماره ۱ مشهد (آب وبرق) منتقل میشود. رودخانه کارده یکی از مهمترین رودخانههای دائمی استان خراسان رضوی است که بخش عمدهای از آب شرب و کشاورزی شهر مشهد را تامین میکند، این رودخانه از دو چشمه کارستی در شمال حوضه آبریز رودخانه کارده سرچشمه میگیرد و پس از عبور از روستاهای خرکت، مارشک، جنگ، پنج منه، آل و کارده به سد میریزد. شروع ساخت این سد در سال 61 بوده و در سال 66 نیز به بهرهبرداری رسید، سد کارده با مساحت حوزه 547 کیلومتر بناشده است و طبق برآورد آب قابل تنظیم آن سالانه 6/31 میلیون مترمکعب میباشد؛ سطح دریاچه در رقوم نرمال 76/190 هکتار و حجم مرده سد نیز یک میلیون مترمکعب میباشد.ارداک؛ ویترین سدسازی خراسان رضوی
به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقهای خراسان، پرونده سدسازی در استان خراسان رضوی بسته شدهاست، از این لحاظ سد ارداک در 70 کیلومتری شمال غرب مشهد و در حوالی آرامگاه فردوسی جز آخرین سدهای ساخته شده در این استان خواهد بود. پروژه این سد از سال 81 آغاز شد و چهاردهم فروردین92 با حضور احمدینژاد رئیسجمهور وقت به بهرهبرداری رسید، البته این حضور برای افتتاح طرح ساختمان بوده چرا که در فروردین سال بعد مدیر طرح صحبت از پیشرفت فیزیکی 98 درصدی آن کردهاست. این سد هرچند هنوز وارد مدار بهرهبرداری شبکه آب مشهد نشدهاست اما پیشبینی میشود تا پایان سال 93 این اتفاق بیافتد. این سد با هدف مهار، کنترل، ذخیره و تنظیم جریانات دایم و فصلی رودخانه ارداک در موقعیت تلاقی دو آبراهه اصلی آبقد و میانمرغ به نام دوآبی احداث شدهاست، البته سهم میانمرغ در آبدهی این سد بیشتر است؛ این رودخانه از کوههای هزارمسجد سرچشمه و از سمت چناران به این سد میآید. سد ارداک با هدف تامین نیاز آب آشامیدنی و بخش صنعت شهر مشهد به میزان 16 میلیون و 600 هزار متر مکعب و تامین آب یک هزار و 670 هکتار اراضی زراعی روستاهای پایین دست سد و ایجاد اشتغال پایدار در بخش کشاورزی و صنعت منطقه ساخته شدهاست.
روستاهای مزبور شامل مهدیآباد، ارداک، دوله، حصار، فوشال، کجخکان، طویل، پس پشته، سعدآباد و طول کل خطوط انتقال آب شبکه آبیاری و زهکشی 18 هزار و 570 متر با 35 ابنیه فنی هیدرولیکی است.
علاوه بر آن توسعه تفریحگاههای آبی و ایجاد فرصت سرمایهگذاری بخش خصوصی در بخش گردشگری استان با توجه به مسائل زیستمحیطی پایاب سد، مورد توجه است.این سد با 30 میلیون و 300هزار متر مکعب حجم آب قابل تنظیم در سال و 23 میلیون و 900هزار متر مکعب حجم مفید مخزن، سدی خاکی با هسته رسی است، ظرفیت حداکثر این سد نیز حدود 39 میلیون مترمکعب میباشد.
الگوی کشت کشاورزی منطقه تحت پوشش این سد نیز گندم با سهم 44 درصدی، جو 29 درصد، گوجه فرنگی 24 درصد، چغندرقند 8 درصد، یونجه دو درصد، و باغات سه درصد میباشد. هزینه نهایی ساخت ساختمان و سد، شبکه آبیاری و زهکشی با احتساب هزینه های بخش مطالعه و نظارت، حدود 500 میلیارد ریال عنوان شدهاست. مهندس حامد فاطمی، کارشناس شرکت مشاور این پروژه در حین نمایش قسمتهای مختلف این سد درباره پیشرفت این سد میگوید: «پروژههای مختلف خارج از سد در حال انجام است، مثلا پاکسازی مخزن که بایستی درختهای بالادست را جمع کنیم، یا شبکه آبیاری پایین دست و خط انتقال آب در حال اتمام است.» وی با بیان اینکه ساخت خود بدنه سد هم دوسالی است به اتمام رسیده و آبگیری شدهاست، میگوید:«در حال حاضر حدود دو میلیون مترمکعب آب دارد که به علت خشکسالی و کمبود آب است.» از این کارشناس در مورد بیشترین حجمی که طی این دو سال آب ذخیره شده سوال میکنم که میگوید: «باید با نقشههای گرافی به طور دقیق گفت اما بیشترین ارتفاع حدود 30 متر بود، در حالی که الان شاید 12 متر باشد.»
آبهای زیرزمینی دشت مشهد، در شرایط بحرانی است، یکی از تاثیرات سدها تزریق آب به سفرههاست، نمونهای که در سد دوستی به وضوح دیدهشد اما فاطمی در مورد سد ارداک میگوید: «چون این سد با هدف تامین آب شرب و مخزنی است، یک کات آف بتن پلاستیک کارکردیم که روی آن هسته رسی است؛ برای همین انتقال آب به پایین دست را قطع کردیم.» قسمت دیگری که مهندس فاطمی به ما نشان میدهد اتاق کنترل سد است که در بخش مانیتورینگ جریان آب و شیرآلات به صورت برقی کنترل میشد، البته به گفته وی در این سد برخلاف بسیاری از سدهای دیگر قابلیت کنترل از راه دور و بیسیم وجود دارد. تمام تجهیزات و متخصصین این سد از توان داخلی و تنها در قطعات ابزار دقیق از جنس خارجی استفاده شدهاست. مهندس فاطمی در ادامه ما را به قسمتهای زیرین سد میبرد تا لولههای آبگیری را از نزدیک ببینم، یعنی درست زیر تاج سد و با فاصله 40 متری از دهنه آبگیرها؛ وی توضیح میدهد: «به منظور ایجاد امکان آبگیری از مخزن در ترازهای ارتفاعی مختلف، سیستم تخلیه کننده تحتانی، آبگیر کشاورزی و شرب ایجاد گردیدهاست. تخلیه کننده تختانی، لوله فولادی به قطر هزار میلیمتر و به طول 130 متر از شیرخانه میانی تا شیرخانه انتهایی با تراز ارتفاعی 1260، آبگیر کشاورزی، مجرای فولادی به قطر 700 میلیمتر و به طول 250 متر منتهی به شیرخانه میانی و انتهایی با تراز ارتفاعی 1270 و آبگیر شرب، مجرای فولادی به قطر 700 میلیمتر و به طول 285 میلیمتر منتهی به شیرخانه میانی و انتهایی با تراز ارتفاعی 1280 میباشد.»دوستی؛ تشنه تر از همیشه
سال 79 بود که مشکلِ آبرسانی به مناطق شمالِ شرقی کشور به ویژه مشهد، دولت را مجاب کرد تا دیپلماسی آب را جدی گرفته و با ترکمنها و افغانستانیها وارد مذاکره شود، مذاکرات نتیجه داد و دو همسایه یعنی ایران و ترکمنستان توافق کردند در مسیر هریرود سد بسازند و به بهرهبرداری مشترک از آن بپردازند؛ سال 1384 محمد خاتمی و صفرمرادنیازف سد دوستی را رسماً افتتاح کردند.
تا قبل از این حوالی سال 84 تا 86 شرایط تا آنجا پیش رفت که طرح جیرهبندی آب در مشهد به ویژه در تابستان اجرا شد اما محمود احمدی نژاد بهمن 87 خط انتقال آب دوستی به مشهد را افتتاح کرد تا همه چشم امیدها به این سد دوخته شود. شش سال بعد از آن وقتی از مردم سرخس در مورد کشاورزی و وضعیت آن در سال جاری سوال میکنیم، بیشترشان از حال و روز بد سد دوستی میگفتند، از این که امسال سرخسیها از آب این سد بزرگ برای کشاورزی سهمی ندارند و همین موضوع باعث شدهاست تا صدها هکتار زمین مرغوب کشاورزی زیر کشت نرود، البته آنان بیشتر از این که از تشنگی زمینهایشان بنالند، از خشکسالی مینالند و به نوعی به متولیان امر حق میدهند که آب این سد را مدیریت کنند تا انسانها تشنه نمانند و میهمانان و زائران و مجاوران امام هشتم(ع) بیآبی نکشند. دو طرف مسیر ۷۵کیلومتری سرخس تا سد دوستی را اراضی زیرکشت انواع محصولات از قبیل پنبه، گوجه فرنگی، یونجه، خربزه، هندوانه و ... تشکیل میدهند، زمینهایی که همچون سال های قبل نه از سد دوستی بلکه از چاههای عمیق و نیمه عمیق سیراب می شوند و البته این چاهها پرآبی خود را مدیون سد دوستی هستند. در قسمتهایی از همین اراضی نیز کانالهای بزرگ سیمانی به منظور هدایت آب سد دوستی به مزارع کشاورزان احداث شده که تا همین سالهای اخیر پرآب بودند و دشت سرخس را آباد میکردند اما امسال قطرهای آب از این مسیر عبور نمیکند. بر بلندای تاج سد که میایستیم فریاد تشنگی این سد بزرگ را از لبهای خشکیده برخی کرانهها و تپههای داخل آن به خوبی میشنویم. سدی که تا سال ۸۶ پر آب بود و بارها سرریز میکرد اکنون بیرمقتر از هر زمان دیگری در پهنهای به طول 37 کیلومترمربع آرام به خورشید خیره شدهاست. سدی که 1.25 میلیارد مترمکعب حجم مخزن آن است اکنون حدود ۴۸۰میلیون مترمکعب و شاید هم کمتر آب دارد، ردههای آب در سالهای پرآبی کاملا در قسمتهایی از پهنه سنگریزی شده قسمت تاج مشخص است. دریچههایی که زمانی آب سد از آن سرریز میشد اکنون ماههاست که آب به خود ندیدهاند و حتی بخش اعظمی از بستر سد در پشت این دریچهها خشک و بیشتر شبیه یک زمین خاکی فوتبال شدهاست.
تپههای کوچک و بزرگ بستر سد که در سالهای نه چندان دور مجال خودنمایی نداشتند و زیر آب بودند اکنون سر بر آورده و همچون جزیرهای کوچک در بستر سد دوستی عرض اندام کردهاند. بستر سد تا کیلومترها چشم نوازی میکند اما حیف که این آب عمق چندانی ندارد و به همین سبب اکوسیستم سد نیز دستخوش تغییر و تحولاتی شدهاست و از پرندگان و سایر موجوداتی که میهمان همیشگی سد دوستی بودهاند، خبری نیست. خشکسالیهای چند سال اخیر و عواملی دیگر باعث شدند تا سد دوستی این روزها فریاد تشنگی سر دهد و به همین دلیل اجازه داده نشود تا از آب آن برای مصارف کشاورزی استفاده شود. فرماندار سرخس این را در راستای تصمیمات شورای عالی آب به ریاست رئیس جمهور دانست. سدی که روزی چشم امید نه تنها مشهد بلکه پهنه شرقی کشور بود، حال و روز خوبی ندارد و آن قدر مسئولین را ناامید کردهاست که امروز صحبت از انتقال آب دریای عمان یا تاجیکستان به خراسان میشود. وقتی به سد مینگریم، سالها قبل به ذهن میآید که شرایط امروز قابل پیشبینی نبود؟ نتایج احداث سلما و نادیده گرفته شدن سهم کشورافغانستان از این سد در زمان ساخت، قابل حدس نبود؟ اگر امروز قرار است از کیلومترها دورتر و از دریای عمان آّب را انتقال دارد، نمیشد با مدیریت بهتر مخزن، کاهش تبخیر و تقویت سفرههای زیرزمینی و مذاکره با افغانستان، از هزینههای گزاف امروز جلوگیری کرد؟