جایگاه آروماتراپی در طب سنتی
دکتر فهیمه نبی- برخلاف آن چه تصور می شود آروماتراپی جزو درمان های جدید نیست. برای معرفی این رشته لازم است ابتدا تاریخچه ای از آن در اختیار خوانندگان قرار گیرد.آروماتراپی علم بسیار قدیمی است که حتی قبل از مصرف گیاهان دارویی مرسوم بوده است.دکتر فهیمه نبی محقق طب سنتی و گیاهان دارویی می گوید: آروماتراپی یعنی درمان با عطر و اسانس گیاهان دارویی و میوه ها اعم از میوه یا پوست آن. در روند مومیایی که قرن ها قبل از میلاد مسیح در مصر رایج بود، تنها عاملی که از فساد اجساد پیشگیری می کرد استفاده از مر، سدرو دارچین بود.
اجساد را مملو از این مواد می کردند و همین عامل باعث می شد اجساد برای مدت بسیار طولانی حفظ شود.همچنین در مراسم و مناسک مذهبی از عطرهایی خاص استفاده می شد تا افراد حاضر در مراسم وارد مرحله خلسه شوند یا سطح انرژی آن ها افزایش یابد یا امواج مغزی شان تغییر کند، این موارد نشان می دهد که در دوران باستان مردم با عطر درمانی آشنا بودند.در ایران نیز آثار متعددی از دوران زرتشت، هخامنشیان و ... به جا مانده است که با بررسی آن می توان به جایگاه عطر درمانی در ایران پی برد. به عنوان نمونه در مجسمه هایی که از سربازان ساخته شده است، عطردانی هایی به چشم می خورد که نشان می دهد ایرانی ها نیز پیشینه ای طولانی در مصرف اسانس های گیاهی دارند. بعد از اسلام نیز پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) بر اهمیت استفاده از عطر تاکید کرده اند، چنان که می فرمایند: مومن ۵ نشانه دارد حیا، حلم، حجامت، مسواک زدن و عطر زدن یعنی مومن باید به سنت پیامبر(ص) که یکی از آن ها عطر زدن است، عمل کند.
امام صادق(ع) می فرمایند: استعمال عطر از سنت های پیامبر(ص) است.پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: دو رکعت نماز که با بوی خوش خوانده شود، بهتر از هفتاد رکعت نمازی است که بدون بوی خوش خوانده شود، حکمت این امر تنها به دلیل خوش بویی نمازگزار نیست، بلکه این امر به دلیل افزایش تمرکز و تغییر امواج مغزی و افزایش امواج بتاست. در واقع این امر باعث پیشگیری از شک در نماز و افزایش تمرکز نمازگزار می شود.ابوعلی سینا اولین دانشمندی بود که اسانس گیاهی را به روش علمی استخراج و دستگاه تقطیر را به مردم دنیا معرفی کرد، دستگاهی که مورد توجه اروپاییان قرار گرفت.یکی از مهم ترین مشخصه های آروماتراپی، استفاده از گیاهانی است که حاوی اسانس (بو) باشد. (البته همه گیاهان دارویی در آروماتراپی کاربرد ندارد) ممکن است محل ذخیره اسانس در اندام های مختلف گیاه باشد یکی در برگ (به لیمو)، یکی در گل (بابونه)، یکی در ریشه (زنجبیل) و یکی در پوست (دارچین).
یکی از مشکلات این است که ما در برداشت گیاهان دارویی، به روش علمی عمل نمی کنیم.
برداشت از صبح تا بعدازظهر صورت می گیرد و از آن جا که هیچ حمایتی از کشاورز نمی شود، برای وی مقرون به صرفه است که برداشت را در یک روز از صبح تا بعدازظهر به اتمام برساند بدون این که به برداشت اصولی و علمی آن توجه شود؛ بنابراین می توان گفت با وجود داشتن گیاهان غنی در کشور در زمینه تولید اسانس چندان موفق نبوده ایم.محققانی که در این زمینه کار پژوهشی انجام می دهند اعلام می کنند اگر برداشت گیاهان دارویی حاوی اسانس حین یا بعد از گل دهی انجام شود ۷۰ درصد اسانس آن از بین می رود. این موضوع در حالی است که در کشور ما معمولا گیاهان بعد از گل دهی برداشت می شود یعنی در واقع تفاله ای وارد کارخانه می شود و با صرف هزینه زیاد برای کارگر، برق، گاز و ... اسانس قابل توجهی استحصال نمی شود. بنابراین از همان ابتدا شیوه کار به شکل غیرعلمی انجام می شود و جا دارد تا برای رونق این رشته از ابتدا با برنامه ریزی و روش علمی اقدام شود. گیاهان باید در زمانی که 25 درصد مزرعه گل (غنچه) داده است برداشت شود زیرا منتظر ماندن برای شکوفا شدن گل ها انرژی و توان گیاه را برای تولید و نگهداشت اسانس کاهش می دهد. بعد از برداشت نیز به روش های غیرعلمی و با استفاده از دستگاه هایی که گیاه حرارت زیاد می بیند خشک می شود درست همانند حالتی که شیشه عطر شما کنار اجاق یا بخاری قرار می گیرد و تمام اسانس آن می پرد، بنابراین پهن کردن گیاه مقابل نور خورشید برای مدت طولانی یا حرارت دادن زیاد ۱۵ تا ۱۷ درصد اسانس موجود در گیاه را از بین می برد.بنابراین باید روش های خشک کردن اصولی باشد تا تولید اسانس مقرون به صرفه باشد همه این روش ها باعث می شود قیمت اسانس بسیار بالا باشد؛ به همین دلیل عموم مردم به دلیل گران بودن نمی توانند از آن استفاده کنند.بهتر است گیاه در حرارت پایین روی قفسه هایی که به فن برای چرخش انرژی حرارتی مجهز است، خشک شود.درباره روش استخراج باید گفت امروزه در کشورهای مختلف از بهترین روش ها برای استخراج اسانس استفاده می شود زیرا معتقدند اسانس در واقع قلب (روح) گیاه است و باید همه آن استخراج شود.یکی از بهترین روش های استخراج، استفاده از گاز co2 است که گیاهان دارویی با استفاده از این گاز در شرایط خاصی اسانس گیری می شود.این روش باعث می شود بیشترین مقدار اسانس از گیاه استخراج شود. بااین حال هنوز ما فناوری استفاده از آن را نداریم و کارخانه های کشور دارای سیستم های قدیمی هستند و برای تغییر باید تمام سیستم کارخانه ای حتی لوله کشی آب و گاز عوض شود و این موضوع برای تولیدکننده مقرون به صرفه نیست.میزان بهره وری از ذخیره اسانس گیاهان متفاوت است به عنوان مثال از هر هزار کیلوگرم بابونه، یک کیلوگرم اسانس استخراج می شود و از هر سه هزار کیلوگرم گل محمدی یا گل سرخ نیز یک کیلوگرم اسانس به دست می آید.
کاربردهای اسانس گیاهی
اگر قرار باشد به افراد بگوییم که می توانید برای رفع ناراحتی های روحی روانی، عصبی به جای مصرف دارو از اسانس های گیاهی استفاده کنید شاید این امر را نپذیرند، زیرا در این زمینه اطلاعات کافی ندارند، در حالی که در بسیاری از کشورها این موضوع جا افتاده است و از طرفی مردم به راحتی دارو مصرف نمی کنند و تنها با اطلاع کافی از داروها اقدام به مصرف آن می کنند.باید گفت افراد هر چه داروی کمتری مصرف کنند بهتر است حتی حکمای ما نیز به جای مصرف دارو بر اصلاح تغذیه تاکید دارند؛ باید روش های غذاخوردن اصلاح شود.اروپایی ها علم آروماتراپی را با زندگی خود هماهنگ کرده اند ما نیز می توانیم از این روش استفاده کنیم.به عنوان مثال خانم بارداری که حالت تهوع شدید دارد، با مصرف دارو، آن را از طریق خون به جنین منتقل می کند؛ در حالی که وی می تواند از بعضی از اسانس ها که از حالت تهوع جلوگیری می کند، بهره بگیرد.یا نوجوانی که قدرت بهره وری ذهنی یا تمرکز کمی دارد می تواند از دستاوردهای علم آروماتراپی استفاده کند.برای جلب اعتماد بیشتر مردم در این زمینه نیاز است این رشته بیشتر معرفی شود.
در این زمینه باید گفت عطرها چند مکانیسم اثر دارند
۱- بو کشیدن ، وقتی عطری استشمام می شود مژک های بینی بو را دریافت می کند و به صورت پیام شدت یافته (مانند پیام صوتی) به مغز می رساند. مغز که با سیستم لیمبیک در ارتباط است این سیستم را تحریک می کند. به عنوان مثال وقتی شما داخل تاکسی می نشینید و عطری را استشمام می کنید که قبلا آن را استشمام کرده اید، تمام خاطرات مرتبط با آن در ذهن شما تداعی می شود.دستگاه لیمبیک؛ حافظه را تحت کنترل دارد. جالب است بدانید قدرت بهره وری، کنترل احساسات، مسائل جنسی، تعادل هورمونی، ضربان قلب، فشار خون و ... یعنی بسیاری از ارگان های بدن تحت کنترل سیستم لیمبیک مغز است؛ بنابراین به عنوان مثال برای کنترل فشار خون به جای مصرف دارو می توان عطر خاصی را استشمام کرد.به ویژه برای جوانانی که مشکلات روحی روانی دارند، نیاز به خوردن دارو نیست. آروماتراپی اختلالات شخصیتی و روحی و روانی را درمان می کند.در مواردی که فرد اعتماد به نفس کافی ندارد، توانایی «نه» گفتن ندارد و یا گاهی دچار بیماری های عصبی مانند اختلال خواب و میگرن و صرع است، می توان از آروماتراپی بهره برد.در واقع آروماتراپی هر دو دسته اختلالات را درمان می کند و سرعت تاثیرگذاری آن بالاست چون نیازی به هضم و جذب در معده ندارد.
2- نوع دوم مکانیسم عمل آروماتراپی ماساژ پوستی است،به عنوان مثال برای درمان تنبلی تخمدان، یبوست و ... می توان اسانس رقیق شده را روی محل ماساژ داد. به کارگیری این روش برای رفع یبوست طی ۱۵ دقیقه نتیجه می دهد.
اسانس به دلیل سبکی بسیار سریع از طریق روزنه های پوست به خون منتقل می شود و بدون این که به هضم نیاز داشته باشد، به بافت مورد نظر می رسد.بسیاری از بیماری های پوست و مو، عضلانی، التهابی، اختلال خواب عصبی و بیماری های مفصلی را می توان از طریق ماساژ بهبود داد.البته این کار باید توسط یک ماساژور حرفه ای و زیر نظر یک آروماتراپ انجام شود.
3-مکانیسم سوم روی فعالیت شیمیایی تاثیرگذار است، هر چند هنوز این مکانیسم در پرده ای از ابهام است اما محققان دریافته اند وقتی اسانسی استشمام می شود امواج آلفا (امواج حالت آرامش) بیشتر و این امر باعث آرامش فرد می شود.
در این مواقع فرد بدون این که داروی مسکن مصرف کرده باشد آرام است.به محض استشمام اسانس هایی مانند استوقودوس، بهار نارنج و پرتقال امواج آلفا افزایش می یابد و فرد آرام می شود.بعضی از اسانس ها باعث افزایش امواج B در مغز می شود مانند هل و گلپر و رزماری که برای افراد ترسو تجویز می شود.امواج B باعث ایجاد هیجان، شادی و ... می شود.
نکته مهم
وی می افزاید:باید به خاطر سپرد که همه بیماری ها را نمی توان با یک روش خاص به عنوان مثال حجامت یا فصد درمان کرد. در مورد آروماتراپی نیز این موضوع صادق است یعنی نمی توان تمام بیماری ها را با آروماتراپی درمان کرد.نکته دیگری که باید در مصرف اسانس های آروماتراپی در نظر گرفت توجه به حساسیت هاست.بنابراین توجه به نکاتی مانند سن بیمار، تحمل وی و سابقه حساسیت وی ضرورت دارد. به طور کلی افراد مبتلا به آسم و تنگی نفس و افرادی که به عطر و ادکلن حساسیت دارند نمی توانند از آروماتراپی استفاده کنند.
همچنین باید به این نکات توجه کرد که بعضی از اسانس ها باعث تحریک حرکات ماهیچه های جدار رحم می شود مانند عصاره زعفران و جعفری، بنابراین خانم باردار نباید از آن استفاده کند.این موارد بیانگر این نکته مهم است که برای بهره بردن از فواید آروماتراپی، کسب اطلاعات لازم ضروری است.
چند روش برای استفاده از اسانس در منزل
برای این که بتوانیم از اسانس گیاهان استفاده کنیم لازم نیست آن را نزدیک بینی استعمال کنیم بلکه می توانیم در منزل یا اتاق کار از دستگاه های پخش کننده عطر استفاده کنیم که در فاصله زمانی خاص روشن می شود و اسانس را وارد فضای اتاق می کند.حتی می توان از اسانس ها برای حمام درمانی استفاده کرد؛ قرار دادن کف پا در این حمام ها برای رفع خستگی پا بسیار مفید است.
هشدار
حتما به این نکته توجه داشته باشید که اسانس ها قبل از مصرف حتما باید رقیق شود.اسانس را با ۳ تا ۴ برابر روغن مایع رقیق و سپس از آن استفاده کنید مصرف خالص اسانس باعث بروز حساسیت شدید می شود.
حتما با افراد متخصص مشورت کنید.
نمونه های کاربردی از آروماتراپی
اسانس هل و گلپر- رفع کننده وسواس و ترس
اسانس استوقودوس- افزایش دهنده کیفیت خواب
اسانس بهارنارنج، سروکوهی- مفرح و نشاط آور
اسانس بابونه، استوقودوس- مناسب برای اتاق کودک
اسانس مرزنجوش و آویشن- ضدعفونی کننده
اسانس گل محمدی و اولیبان (از خانواده کندر)- افزایش تمرکز در هنگام مطالعه یا نماز خواندن
اسانس صندل- افزایش دهنده حافظه
اسانس پرتقال و نارنگی- ضدافسردگی
اسانس برگاموت- مناسب برای خانم های یائسه و مبتلایان به سندروم پیش از قاعدگی
اسانس رزماری- رفع کننده خستگی ذهنی
مراقب اسانس های مصنوعی باشید
علم شیمی مواد توانسته است بوی بسیاری از میوه ها و گیاهان را شناسایی کند و آن را بسازد مانند بوی سیب، خیار و پرتقال و ...
این اسانس ها اصلا خواصی را که گفته شد، ندارد بلکه اسانس گیاهی باید طبیعی و از گیاه استحصال شده باشد.بنابراین افراد با تمرین و مشورت با افراد مطلع، می توانند بوهای طبیعی را از بوی مصنوعی تشخیص دهند.
روش های تخصصی ماساژ
روش های ماساژ بسیار تخصصی است و از آن جا که در ماساژ از محصولات آروما استفاده می شود ارتباط کاری ماساژوها و آروماتراپ ها بسیار تنگاتنگ است.اسانس ها توسط ماساژور رقیق می شود و برای ماساژ به کار می رود. بهترین رقیق کننده ها پایه روغنی دارد و روی موضع موردنظر مالیده و ماساژ داده می شود.حرکت دست ها، اندازه و شکل ماساژ در ناحیه تخمدان، پشت کبد، پشت گوش و ... بسیار تخصصی است و باید حتما توسط کارشناس این حرفه انجام شود.نکته قابل توجه این که ماساژ درمانی با ماساژ ورزشی متفاوت است.ماساژ درمانی با فشار مشخص در ناحیه مخصوص به منظور هدف خاص انجام می شود و کمی تغییر در حرکت دست، نتیجه را معکوس می کند.