فقر کاریزما و تلاش برای خلق ستاره های جدید
نویسنده : علیرضا رضاخواه
هاکان فیدان ، سمیه اردوغان و آینده حزب عدالت و توسعه
حزب عدالت و توسعه از سال 2002 بر مسند قدرت در ترکیه تكیه زده است. حضور بیش از یک دهه در قدرت فراز و نشیب های زیادی را برای سیاستمداران این حزب به دنبال داشته است. با این حال اردوغان با تکیه بر کاریزمای خود توانسته بارها و بارها حزبش را از پرتگاه های خطرناک مسیر سیاست نجات دهد. اما این کاریزما در حال افول است. رسوایی فساد مالی در کنار تداوم حضوردر قدرت را می توان جدی ترین چالش های کاریزمای اردوغان دانست. این در حالی است که هفتم ژوئن ترکیه شاهد انتخابات پارلمانی جدید است. انتخاباتی که میتواند مسیر اردوغان را برای رسیدن به آرزوهایش و تغییر نظام سیاسی ترکیه از پارلمانی به ریاستی محقق سازد.البته این همه ماجرا نیست، بحران کاریزما تنها گریبان گیر شخص اردوغان نیست، حزب عدالت و توسعه هم دیگر برای مردم ترکیه تکراری شده است. خستگی از سیاستمداران تکراری واقعیت اجتناب ناپذیر جامعه امروز است. علاوه بر این بسیاری از چهره های قدیمی و پیشکسوت این حزب به خاطر قواعد مربوط به اساسنامه داخلی و به علت سه دوره حضور مداوم در مجلس، باید از گود سیاست خارج شوند.چهره های مهمی همچون بشیر آتالای، علی باباجان، بلنت آرنچ و افراد دیگری که غالبا از موسسین حزب عدالت و توسعه هستند، در انتخابات سال جاری میلادی حضور ندارند و داووداوغلو تلاش می کند در این مسیر، از نیروهای تازه نفسی استفاده کند، که پیش تر در رده های دیگر، قابلیت های خود را به نمایش گذاشته اند. رسانه های خبری از خلائی جدی چهره های مقبول در حزب عدالت و توسعه سخن می گویند.
روزنامه الحیات، چاپ لبنان، با اشاره به نگرانی های جدی حزب عدالت و توسعه در این رابطه می نویسد: در حال حاضر حزب عدالت و توسعه از کمبود چهره های بارز و رای آور در انتخابات رنج می برد. نامهایی که از داخل حزب برای شرکت در انتخابات به بیرون درز کرده است، نشان می دهد که بسیاری از افرادی که قصد دارند از سوی حزب عدالت و توسعه نامزد انتخابات شوند از وزنه حقیقی چندانی در داخل حزب برخوردار نیستند و جایگاه مردمی بالایی نیز ندارند. در مقابل حزب خلق جمهوری، حزب راست گرای آتاتورکیست، بارزترین حزب مخالفان به سراغ حمایت از فهرست نامزدهای راست گرا و متدین رفته و تلاش دارد مسئولانی که از اردوغان بریده و از او جدا شده اند را به سمت خود جذب کند، مثل عبداللطیف شنار، وزیر سابق اقتصاد و علی برداق اوغلو، رئیس سابق هیئت امور دینی که به دلیل مخالفت با سیاست های اردوغان و اعتراض به رفتارهای او در استفاده سیاسی و تبلیغاتی از نهادهایشان از سمت های خود استعفا دادند.
دو ستاره جدید در عرصه سیاست
ظاهرا قرار است ده ها نفر از بوروکرات ها و مشاوران نزدیک به رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه از سمت های خود استعفا دهند تا در انتخابات پیش رو نامزد شوند. مهمترین چهره هایی که رسانه ها از ایشان یاد کرده اند سمیه اردوغان و هاکان فیدان رئیس دستگاه امنیتی ترکیه است که اخیرا از سمت خود استعفا داده و ظاهرا قرار است در راس فهرست حزب عدالت و توسعه در انتخابات شرکت کنند. حضور فیدان در عرصه سیاسی ترکیه سئوالات زیادی را به همراه داشته است. با توجه به جایگاه ریاست سازمان میت در کشوری مانند ترکیه و شرایط کنونی این کشور، خالی کردن نهاد امنیتی از حضور فردی چون فیدان نوعی خود زنی سیاسی و امنیتی محسوب می شود، با توجه به این که تهدیدات امنیتی چون کودتا در ترکیه امری مسبوق به سابقه است. شاید مخالفت اردوغان با استعفای فیدان را بتوان در همین چارچوب تفسیر کرد. البته برخی هم مخالفت اردوغان با حضور فیدان را ازجنسی دیگر دانسته اند و با توجه به احتمال حضور سمیه اردوغان در انتخابات پیش رو از دلواپسی ها برای آینده حزب عدالت و توسعه سخن گفته اند. پیش از بررسی ریشه ای تر رقابت احتمالی در هرم قدرت حزب عدالت و توسعه نگاهی به سابقه دو ستاره جدید عرصه سیاست در ترکیه مفید خواهد بود.
هاکان فیدان مرد پشت پرده اردوغان
حرف و حدیث درباره این چهره امنیتی – سیاسی ترکیه فراوان است. تحلیلگران او را جعبه اسرار اردوغان نامیده اند، در سال 2010 میلادی رجب طیب اردوغان نخست وزیر وقت ترکیه در حالی حکم ریاست سازمان «میت» را که تا پیش از آن در اختیار «امره تانر» بود، برای فیدان امضا کرد که بر اساس شایعه ای این امکان طرح شد، هاکان فیدان که آن زمان 42 سال بیشتر نداشت، ممکن است اطلاعاتی را با استفاده از سمت جدیدش در اختیار یکی از همسایگان ترکیه قرار دهد!
البته این شایعه همان طور که گمان آن می رفت از سوی رسانه های صهیونیستی دامن زده می شد. هر چند صهیونیست ها برای اثبات ادعای واهی خود مطالبی را نیز عنوان می کردند که در نگاه اول شاید تنها می توانست برخی ساده لوحان خبرخوان را تحت تاثیر قرار دهد.از جمله مواردی که صهیونیست ها در آن زمان درباره فیدان عنوان کردند این بود که، فیدان پیش از انتصابش در میت به عنوان نماینده ترکیه در سازمان بین المللی انرژی اتمی فعالیت می کرد و نقش بسیار مهمی در نزدیک کردن ارتباط ترکیه با ایران و انعقاد بیانیه تهران با ایران و برزیل داشته است و در همین سازمان بود که او از حق ایران برای دستیابی به انرژی صلح آمیز هسته ای حمایت کرده به همین علت سران سازمان های اطلاعاتی اسراییل از برنامه ها و گرایش های رییس جدید سازمان اطلاعات ترکیه (میت) به شدت نگران هستند!
هاکان فیدان در سال 1968 میلادی در آنکارا به دنیا آمده اما اظهارات تایید نشده دیگری نیز حکایت از آن می کند که او اصالتا کُرد است و در پایتخت به دنیا نیامده است. او از سال 1986 تا سال 2001 میلادی در نیروهای مسلح ترکیه به عنوان افسر خدمت کرده و در سال 2001 به درخواست خود، زندگی نظامی را کنار گذاشته و وارد دانشگاه شده است. چنین به نظر می رسد که همزمانی ترک نیروهای مسلح از سوی هاکان فیدان و تاسیس حزب عدالت و توسعه از سوی اردوغان و یاران او، چندان بی ربط نیست. هاکان در دانشگاه مریلند، در رشته علوم سیاسی تحصیل کرده و پس از بازگشت به ترکیه در دانشگاه بیلیکنت آنکارا به درس خواندن ادامه داده است. البته او همزمان با تحصیل در دانشگاه، در قرارگاه ناتو در آلمان و در قالب دوره های آموزشی ویژه فرماندهان واکنش سریع خدمت کرده، در آژانس بین المللی انرژی اتمی در وین فعالیت کرده، وی همچنین مدتی در انستیتوی خلع سلاح وابسته به سازمان ملل در ژنو انجام وظیفه کرده و به مدت دو سال نیز در سفارت ترکیه در استرالیا، خدمت کرده و پس از گذراندن یک دوره مطالعاتی ویژه در لندن، به ترکیه بازگشته است.هاکان فیدان موضوع پایان نامه دوره کارشناسی ارشد خود را در رشته سیاست خارجی، با عنوان: «جایگاه دستگاه های امنیتی در حوزه سیاست خارجی». تز دکترای خود را نیز در سال 2006 میلادی با موضوع «دیپلماسی در دوران دانش: به کارگیری فن آوری های اطلاعاتی در تثبیت و تحقق معاهدات » ارائه داده است. ظواهر امر نشان می دهد که هاکان فیدان در همان دوران، وارد سرویس اطلاعاتی میت شده است. او در سال 2008 به عنوان یکی از اعضای هیات مدیره آژانس بین المللی انرژی اتمی انتخاب شده و مطالعات گسترده ای در مورد انرژی هسته ای و فعالیت های ایران در این حوزه انجام داده است. او در سال 2009 از سوی اردوغان، نخست وزیر وقت ترکیه، به عنوان رئیس میت معرفی شد یعنی همان پست حساس و مهمی که در ترکیه با عبارت «مستشار» از آن یاد می شود و در تاریخ این کشور افراد جوانی همچون فیدان، سکاندار چنین دستگاه عریض و طویلی نشده اند.
سمیه میراث دار یک دهه فعالیت پدر
ستاره دیگر حزب عدالت و توسعه سمیه اردوغان دختر رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه است. «سلیمان سویلو»، معاون حزب حاکم عدالت و توسعه ترکیه اخیرا اعلام کرده است که «سمیه اردوغان»، که از مشاوران و معتمدان پدرش است، احتمالا از طرف این حزب در انتخابات پارلمانی شرکت می کند. وی در مصاحبه ای تلویزیونی تاکید کرد: سیاست به ژنتیک مرتبط است و می تواند از طریق پدر و خانواده منتقل شود. رئیس جمهوری ما فردی فعال در عرصه سیاسی است و بسیار خوب می شود که سمیه اردوغان نیز نامزدی خود را در انتخابات پارلمانی اعلام کند. از آنجا که سلیمان سویلو در حزب حاکم مقام بالایی را عهده دار است، سخنان وی بیانگر موضع داخل حزب و اقدامات آنهاست. رسانه ها و محافل سیاسی ترکیه ضمن اشاره به فعالیت کوچکترین فرزند نخست وزیر ترکیه در کنار پدر از احتمال تلاش وی برای حضور در سطوح بالای سیاسی در این کشور خبر می دهند. سمیه اردوغان در نشست های سیاسی ترکیه و دیدارهای رجب طیب اردوغان با روسای دانشگاه ها حضور دارد. کوچکترین دختر نخست وزیر ترکیه همچنین مسئولیت ترجمه انگلیسی سخنان و اظهارات مطرح شده در دیدارهای ویژه و مهم پدرش را بر عهده دارد. وی در برخی موارد حتی تنظیم برنامه دیدارهای رجب طیب اردوغان را نیز بر عهده می گیرد. «حسین چیلیک» سخنگوی حزب عدالت و توسعه درباره فعالیت سیاسی دختر اردوغان اظهار داشت: سمیه اردوغان باید در این باره تصمیم گیری کند که در انتخابات پارلمانی آتی شرکت کند یا نه. مسئله حضور سمیه اردوغان در انتخابات آتی موضوعی است که از سوی تحلیلگران سیاسی و محافل نزدیک به حزب حاکم در ترکیه تایید می شود. این در حالی است که سمیه اردوغان پیشتربه نزدیکان خود اعلام کرده که پدرش تمایلی برای ورود اعضای خانواده اش به معرکه سیاسی ندارد.
از نواختن ویولن تا بورس ایندیانای آمریکا
سمیه دومین دختر اردوغان، هنوز ازدواج نکرده و در کشورهای آمریکا و انگلستان در رشته مطالعات سیاسی تا مقطع کارشناسی ارشد تحصیل کرده و به دعوت همسر پادشاه اردن یک دوره فشرده 9 ماهه را نیز در اردن پشت سر گذاشته و عربی را به خوبی فرا گرفته است. وی همچنین اخیرا دیپلم علوم اقتصادی را از دانشکده اقتصاد لندن گرفته است. او در اغلب دیدارهای غیر رسمی اردوغان نقش مترجم عربی و انگلیسی را نیز بر عهده دارد. سمیه ساز ویولن را به خوبی می نوازد و یک سال نیز درس آواز فرا گرفته است. با این وجود در خصوص او دو انتقاد جدی در میان رسانه های ترکیه وجود دارد: نخست آن که سمیه در دوران دبیرستان یک دانش آموز پایین تر از حد متوسط بوده و برخلاف ادعای پدرش تنها به خاطر منع حجاب در دانشگاه های ترکیه، تحصیل در خارج از کشور را ترجیح نداده و رتبه او در کنکور سراسری ترکیه در حد بسیار پایینی بود و دوم این که وی برای رفتن به دانشگاه ایندیانای آمریکا از بورس تحصیلی استفاده کرده و این موضوع انتقادات فراوانی را به دنبال آورد. سمیه هم اکنون در کمیته مرکزی رهبری حزب عدالت و توسعه فعالیت می کند و خواهر بزرگتر او با یکی از فعالان بزرگ اقتصادی و رسانه ای ترکیه ازدواج کرده و خانهدار است. گفتنی است دو پسر اردوغان به نام های احمد بوراک و نجم الدین بلال نیز در دانشگاه هاروارد آمریکا درس خواندهاند. بلال هم اکنون کارمند عالی رتبه بانک جهانی بوده و در مریلند آمریکا اقامت دارد و به اتفاق برادر دیگرش یک زنجیره فعالیت تولیدی و صادرات و واردات راه انداخته و دارای موقعیت اقتصادی بالایی هستند.
رقابت در هرم قدرت ترکیه
برخی از تحلیل گران حضور هاکان فیدان و سمیه اردوغان در انتخابات پارلمانی خرداد ماه را نوعی تلاش حزب عدالت و توسعه برای فائق آمدن بر بحران کاریزما در این حزب بعد از 12 سال حضور در قدرت تفسیر کرده اند. این دسته از تحلیل گران می گویند "چهره های جدیدی به میدان آورده می شوند که بتوانند خون تازه ای را در رگ های حزب به جریان بیندازند. داووداوغلو به عنوان رئیس حزب عدالت و توسعه تلاش می کند در این مسیر، از نیروهای تازه نفسی استفاده کند، که پیش تر در رده های دیگر، قابلیت های خود را به نمایش گذاشته اند." در این گروه از تحلیل ها خیلی به رقابت در درون هرم قدرت حزب عدالت و توسعه اشاره نشده است بلکه بر هماهنگی سمفونی سیاسی حزب تاکید شده است. بر پایه این تحلیل ها هاکان فیدان ذخیره حزب برای روز مباداست" سناریوی محتمل این است که در کابینه بعدی داووداوغلو پست وزارت کشور به فیدان سپرده خواهد شد . در این حالت، ممکن است مدیریت و مسئولیت چند پرونده مهم و حساس به فیدان سپرده شود که برخی از آنها عبارتند از: 1 – مسئولیت مستقیم تداوم مذاکرات صلح با پ.ک.ک و مدیریت فازهای بعدی این مذاکرات همچون خلع سلاح پ.ک.ک و حل سیاسی معضلات کردها. 2- مسئولیت هدایت روابط سیاسی و امنیتی با کردهای اقلیم کردستان عراق و کردهای سوریه. 3- اصلاح ساختار دستگاه پلیس و مبارزه با نفوذ شاگردان گولن در نهادهای زیرمجموعه پلیس. البته برخی از این مسئولیت ها فراتر از وظایف وزیر کشور است اما شکی نیست که اگر فیدان به عنوان وزیر به کابینه راه پیدا کند، در عین حال یکی از چهار معاون نخست وزیر نیز خواهد بود و چنین چیزی دست او را برای فعالیت های دیگر باز می گذارد. البته تحلیل های دیگری هم درباره حضور چهره های جدید در لیست انتخاباتی حزب عدالت و توسعه است که از چالش ها و اختلافات درونی حزب حکایت دارد. روزنامه وال استریت ژورنال پس از چندی و همزمان با شروع بهار عربی در یادداشتی پیرامون نقش «هاکان فیدان» رئیس سازمان اطلاعات ترکیه در تحولات منطقه نوشت: پس از شروع «بهار عربی»، نقش فیدان که در خارج از خاورمیانه معروف نبود، به عنوان مغز متفکر راهبرد امنیت ملی ترکیه که از مدتها قبل به نفع همپیمانش واشنگتن تلاش می کند، برجسته شد. وال استریت ژورنال به نقل از جیمز جفری سفیر سابق آمریکا در ترکیه و عراق ادامه داد: فیدان، نماد خاورمیانه جدید است، ما نیازمند همکاری با وی هستیم، چون می تواند این ماموریت را به انجام رساند.به نوشته این روزنامه، نقش رو به گسترش فیدان در واشنگتن با واکنش هایی همراه با شک، تردید، احتیاط، بدگمانی و احترام مواجه است، البته برخی از مقامات آمریکایی وی را جایگزین مطمئنی برای اردوغان در زمینه برخورد با مسائل آینده منطقه از جمله آینده مصر، لیبی و سوریه مورد ارزیابی قرار دادند. به عبارت دیگر دسته دوم تحلیل ها از ' نواخته شدن زنگ خطر برای زندگی سیاسی اردوغان' خبر می دهند.
مخالفت اردوغان با استعفای هاکان فیدان و نیمه تمام گذاشته شدن سفر اردوغان به مکزیک از جمله شواهد مثالی است که در این دسته از تحلیل ها مطرح می شود. 'آتیلا کارت' معاون حزب جمهوری خواه خلق و بزرگترین حزب مخالف اردوغان در یادداشتی برای روزنامه تو دی زمان با اشاره به ناتمام ماندن دیدار رجب طیب اردوغان از مکزیک و برگشت سریع وی به ترکیه می نویسد: اردوغان که 12 سال رییس حزب حاکم بوده و اخیرا هم رییس جمهور ترکیه شده است با برگشت سریع از مکزیک سعی کرد تا یادآوری کند که چه کسی رییس است تا اوضاع را تحت کنترل خود بگیرد. به گفته آتیلا کارت معاون حزب جمهوری خلق، برگشت زودهنگام اردوغان از مکزیک با خواسته های وی از حزب عدالت و توسعه ارتباط مستقیم دارد و واکنشی است به آنچه که از سوی مخالفان وی در حزب حاکم می گذرد و اردوغان از این مساله احساس ناراحتی می کند. این سیاستمدار مخالف دولت ترکیه با اشاره به استعفای هاکان فیدان رییس سازمان اطلاعات ترکیه با وجود مخالفت رجب طیب اردوغان که از نزدیکان وی بوده است و همچنین حمایت احمد داوود اوغلو نخست وزیر این کشور از استعفای فیدان گفت: شکاف در درون حزب حاکم عدالت و توسعه آغاز شده است و اردوغان روز به روز منزوی تر خواهد شد. در این دسته از تحلیل ها هاکان فیدان و سمیه اردوغان نماد اختلاف های درونی حزب عدالت و توسعه هستند که هرکدام بخشی از این حزب را نمایندگی می کنند.