گزارش بازدید 4 ساعته خبرنگاران خراسان از راکتور هسته ای تهران
تعداد بازدید : 0
تحقق آرزوی 48 ساله
نویسنده : هادی محمدی
یازده روز بعد از حضور بهروز کمالوندی معاون امور بین الملل و سخنگوی سازمان انرژی اتمی کشورمان در دفتر مرکزی روزنامه خراسان در مشهد مقدس و قول شفاهی وی در مورد بازدید خراسان از راکتور تحقیقاتی تهران ، این بازدید صورت گرفت و مدیر مسئول روزنامه خراسان وجمعی از خبرنگاران سیاسی و علمی در آن شرکت داشتند . اگرچه بخش عمد ه ای از زمان این بازدید به توضیحات فنی اپراتور در باره روند کاری راکتور و سوخت 20 درصدی آن گذشت اما در لابه لای گزارش اپراتور ،خبر ها ، خاطرات و چشم انداز های بیان شده توسط وی گاه چنان از لحظه های نفس گیر و حساسی حکایت می کرد که شرح انجام آن حسی از غرور و اطمینان خاطر را به ما می بخشید که حکایت از برآورده شدن آرزویی 48ساله دارد. آن جا که خنده تلخی که اشتون در مذاکره با جلیلی درباره توان غنی سازی 20 درصد و تولید صفحه سوخت تحویل طرف ایرانی داده بود به خاطرم آمد و اپراتور از کلافگی مسئولان به واسطه به پایان رسیدن ذخیره سوخت راکتور و چشمان منتظر بیماران سرطانی، کار ابداعی و پرریسک کار گذاشتن میله های سوخت در کنار صفحات سوخت برای جبران کمبود ها و... سخن گفت و البته اثبات توان ایرانی در غنی سازی20 درصد و تولید صفحه سوخت و کار گذاشتن 17 صفحه از این سوخت ها در قلب راکتور که مراحل نهایی تست خود را همزمان با استفاده واقعی در حال سپری کردن است و.... بخشی از 4 ساعت بازدید خبرنگاران خراسان از راکتور هسته ای تهران است که در بخش هایی برای درک اهمیت کار متخصصان ایرانی جزییات فنی از نحوه کار و فعالیت این راکتور و سوخت ایرانی آن را بازگو می کنیم .در این بازدید که در پنجاه و نهمین روز زمستان اما در هوایی بهاری صورت می گرفت موفق شدیم تا ضمن بازدید از راکتور تهران، آزمایشگاه تولید رادیو داروهای سازمان پای گفتگو با متخصصان و دانشمندان فعال در این عرصه بنشینیم و از روند کاری آنها بشنویم ، دیده ها و شنیده هایی که برخی از آنها را به دلایل امنیتی و رسم امانت نزد خود نگاه داشتیم و الباقی نیز برای استفاده خوانندگان ویژه نامه نوروزی خراسان و آشنایی آنها با داشته ها و توانمندی های کشورمان در عرصه هسته ای و فواید آن برای آینده ایران اسلامی در ادامه آمده است .اضطراب رادیواکتیویتی
در ابتدای ورودمان به سازمان انرژی اتمی با استقبال گرم اعضای روابط عمومی و حفاظت سازمان روبرو شدیم و پس از عبور از مراحل و گیت های بازرسی به محوطه ورودی راکتور تحقیقاتی تهران رسیدیم . گنبدی سیمانی و بزرگ که در کنار دودکشی از همان جنس و پرچم بزرگی از جمهوری اسلامی ایران حس بزرگی و اقتدار را وقتی می دانی امروز این تاسیسات مهم و پیچیده به دست توانای ایرانی هدایت می شود ، وجودت را پر می کند.ابتدا باید روپوش سفیدی بر تن کنید و دستگاهی در جیب آن قرار دهید که میزان تشعشع دریافتی را نشان می دهد . از همین جا کمی اضطراب به سراغت می آید که قرار است چه اتفاق بیفتد اما آرامش و سخنان آرام بخش مسئولین و راهنمای راکتور نشان می دهد که نباید مشکلی باشد و بیشتر هیجان دیدن چنین مکان مهم وجالبی به سراغت می آید .
لبخند اشتون و سوخت 20درصد راکتور تهران
در آهنی بزرگ و ضخیمی باز می شود و وارد می شویم اما روبرویمان هم یک در بزرگ فلزی است . پس از بسته شدن در اول ، در دوم با فشار دادن دکمه ای باز می شود و روبرویمان سالن زیر گنبد راکتور تحقیقاتی تهران خود را نمایان می کند . حالا در حال ورود به تاسیسات اصلی مکانی هستیم که روزگاری بحث روز ایران و دنیا بود و ساعت ها بحث و مذاکره بر سر تهیه سوخت بیست درصدی آن انجام می شد . مذاکراتی که از یک سو سعید جلیلی و از سوی دیگر کاترین اشتون را پشت میز خود به عنوان سران تیم های ایران و 1+5 می دید و سرانجامش خنده تلخی شد که اشتون در استانبول خطاب به جلیلی زد که یعنی« قطعا شما نمی توانید سوخت تهران را تولید کنید و باید برای درمان بیماران خود به ما امتیاز بدهید .»
مراقب مرز آلودگی تشعشع باشید
بین در دوم آهنی تا ورود به سالن اصلی راکتور راهرویی حدودا دو متری بود که در انتهای آن صندلی های چرخانی قرار داشت که باید روی آن می نشستی و پاپوش های یک بار مصرف را می پوشیدی و سپس از خط قرمز و مرز میان آلودگی و پاکی رادیواکتیو، آن طور که اپراتورراکتور می گوید عبور کنی .
با ورود به سالن و دیدن تجهیزاتی که قبلا گوشه ای از آنها را فقط در تلویزیون یا در عکس ها می دیدم برای همه جالب بود. گنبدی بزرگ و فراخ که اگر چه از بیرون با بتن مسلح آراسته شده بود اما در داخل شامل تیرآهن های ضخیمی بود که از گوشه های سالن مدور راکتور به نقطه مرکزی می رسیدند و چند پروژکتور بزرگ نور سالن را تامین می کردند .
استخری هم در میانه سالن دیده می شد . استخری با آب کاملا زلال که در کف آن قطعات فلزی دیده می شد و با پروژکتوری بزرگ روشن شد ه بو د تیوبی شبیه آنچه در قایق ها و کشتی ها برای در آب افتادگان به کار می رود و پلکانی بر روی استخر که ورود بازدید کنندگان به آن با تابلویی منع شده بود.همچنین در سقف راکتور دو محور قطور فلزی دیده می شد که با جرثقیل های متصل به آن ، کار جابجایی تجهیزات در استخر را انجام می دادند .این را هم بگویم که از لحظه ورود تا حضور در راکتور آن چیزی که بیش از همه در دیوار و اماکن مختلف به چشم می خورد تابلوهای هشدار پرتو گیری بود که مراقبت ما را بیشتر از گذشته می کرد و آنجا که اپراتور گفت دست به هیچ بخشی از سالن راکتور نزنید این دقت به اوج خود رسید .
شروع کار راکتور تهران با سوخت 90درصد آمریکایی
پس از لحظاتی که به دیدن سطحی سالن راکتور گذشت ، اپراتور بهره بردار از راکتور تهران آقای مهندس ... (اسامی به دلایل امنیتی حذف شده اند ) در گوشه ای از سالن شروع به تشریح بخش های مختلف و کارکرد راکتور تحقیقاتی تهران نمود و در مورد تاریخچه این راکتور گفت : راکتور تحقیقاتی تهران از نوع استخری از سال 1346 با ظرفیت 5 مگاوات توسط آمریکایی ها به سه منظور آموزش ، آزمایش و تولید رادیو ایزوتوپ فعالیت خود را شروع کرد.
در ابتدا با سوخت با غنای بالای 90درصد با سوخت های «اچیو» فعالیت می کرده و از سال 1372 طی پروتکل آژانس بین المللی انرژی اتمی تغییر غنا می دهد و سوختش به 20درصد کاهش می یابد .
آب آشامیدنی تهران در استخر راکتور
راکتور از دو استخر مجزا با حجم 500هزار لیتر آب که از آب آشامیدنی تهران تامین می شود تشکیل و هسته مرکزی و قلب راکتور به عنوان موتور محرکه این نیروی واکنش هسته ای در عمق 8متری استخر 9متری شماره یک قرار گرفته است. این آب تصفیه شده سبک به عنوان خنک کننده ، بازتابنده و کند کننده و حفاظ پرتویی مورد استفاده قرا رمی گیرد و تنها تفاوت آن با آب معمولی این است که این آب ابتدا فیلتر و یونیزاسیون شده و تمام ناخالصی های آن گرفته می شود و بعد از استفاده در استخر راکتور نیز دیگر قابل مصرف نیست .
تولید رادیو ایزوتوپ مهمترین کار راکتور تهران
طبق گفته اپراتور راکتور تهران یکی از فعالیت های راکتور تولید رادیوایزوتوپ است که مهمترین مورد استفاده آن تولید رادیو داروهاست و عناصری که تحت تابش در قلب راکتور قرار می گیرند؛ به عنوان عناصر پرتو زا به تشخیص یا درمان یا تسکین برخی بیماری های خاص همچون سرطان کمک می کنند و در راکتور تهران پروسه پرتوزایی عناصر خاص صورت گرفته و ادامه کار تا ارسال به مراکز درمانی هسته ای نیز در آزمایشگاه تولید رادیو داروها در جنب همین مکان ادامه می یابد.
رادیو داروهایی برای تشخیص ، درمان یا تسکین بیماری های سخت
اما پرتو دهی به چه معناست ؟ اپراتور در این خصوص می گوید یک عنصر طبیعی معمولا رادیو اکتیو نیست اما وقتی در قلب راکتور قرار می گیرد به علت تولید نوترون خیلی زیاد و تابش های مختلف، هسته یک اتم طبیعی پایدار تحریک شده و فعل و انفعالاتی در هسته صورت می گیرد که آن حالت اصلی و طبیعی را ندارد و پرتوزا می شود و انرژی ساطع می کند. بعضی از این پرتوزایی ها به کمک انسان در پرتو نگاری ها ،تولید گرما و ... می آیند و از پرتوهای خاصی که تولید می کنند استفاده های خاصی هم می شود مثلا در صنعت ذوب آهن یا کوره های بسیار داغ ذوب فلزات ،چشمه کبالت بسیار استفاده دارد . به این شکل که کبالت 59 را که یک عنصر پایدار است، وقتی در داخل قلب راکتور قرار می گیرد نوترون به هسته اش اصابت کرده و به کبالت 60تبدیل می شود . در واقع کبالت است اما انرژی گامای شدیدی از خود ساطع می کند که در صنایع ذوب آهن به کار می رود چون کوره های بسیار بزرگی دارند که انسان نمی تواند به آنها نزدیک شود و ببیند سطح کوره چگونه است . از این دستگاه استفاده می کنند تا سطح مواد ذوب شده را مشخص نماید . یا عناصری مثل ایلیدیوم هستند که برای درمان های پزشکی خاص یا تشخیص بیماری مورد استفاده قرار می گیرند. ایلیدیوم در صنعت هم برای عکس برداری های خاص بسیار استفاده می شود.
تنها محل تست صنایع هسته ای اینجاست
اپراتور در مورد کاربرد دیگر راکتور تهران به بحث های آموزشی آن اشاره کرده و می گوید : در اینجا دانشجویانی که با صنعت هسته ای آشنا نیستند آموزش می بینند همچنین خروجی های صنعت هسته ای را نیز اینجا تست می کنیم مثل سوخت هسته ای یا صنایعی که نیاز به پرتو دهی های خاص دارند .
او به تفاوت میان راکتورهای تحقیقاتی و راکتورهای تولید برق نیز اشاره می کند زیرا این هم از اشتباهاتی است که برخی از مردم دارند . فرق راکتورهای تحقیقاتی با راکتورهای قدرت در این است که راکتورهای تحقیقاتی هدفشان تولید نوترون در کاربردهای مختلف مورد استفاده است یعنی گرمای چندانی تولید نمی کنند که به ایجاد الکتریسیته بینجامد. راکتورهای تحقیقاتی در دسترس هستند مثل راکتور تهران که قلب راکتور در یک استخر باز قرار دارد و قابل مشاهده است . ولی راکتورهای قدرت در محفظه های بسته ای هستند که دسترسی به قلب راکتور وجود ندارد و می خواهد آب را گرم کند تا بخار شود و در توربین به برق تبدیل گردد .
شکافت هسته ای اصل کار است
اپراتور راکتور تهران در مورد نحوه کار قلب راکتور و شکافت هسته ای که کم و بیش شنیده ایم نیز توضیح اجمالی می دهد : اورانیوم 235 عنصر استراتژیکی محسوب می شود و خاصیتی که این عنصر دارد این است که وقتی که یک نوترون جذب آن می شود به اورانیوم 236 تبدیل می گردد و در این زمان بسیار ناپایدار شده و شکافته و تبدیل به دو پاره می شود و همزمان 2.47 نوترون دیگر از آن ساطع می گردد . به این واکنش که زنجیره وار صورت می گیرد شکافت هسته ای می گویند. یعنی شما یک شکافت ایجاد می کنید و آن دو شکافت و بعد 4 و 16 شکافت و ادامه می یابد تا در یک زمان بسیار محدود می تواند چندین واکنش شکافت هسته ای صورت گیرد . این شکافت انرژی مختصری برابر با 200 mev(mega electron volt)ایجاد می کند . اگر می خواهید انرژی گرمایی تولید کنید باید انبوهی از این شکافت ها صورت بگیرد و اگر می خواهید از نوترون ها استفاده کنید باید فضایی ایجاد کنید که نوترون ها نشست یابد .
کنترل نکردن شکافت هسته ای به بمب می رسد
اگر این خاصیت شکافت، کنترل نشود به صورت زنجیره ای در مدت کم گسترش می یابد و انرژی خیلی زیادی تولید می شود و گرمای زیادی در مدت بسیار کوتاهی تولید می شود که همان انفجار اتمی خواهد بود و به سمت تولید تسلیحات هسته ای می رود ولی در راکتورها این را با مواد جاذبی که نوترون های اضافی را جمع می کند تا اندازه ای کنترل می کنند . این فلسفه شکافت هسته ای است . در راکتوری مثل تهران طراحی های سوخت به گونه ای باید باشد که سوخت حداقل غنای 20درصد را داشته باشد تا این راکتور بحرانی شود و به انرژی 5مگاوات برسد . در راکتوری مانند بوشهر حجم قلب راکتور آنقدر بزرگ است که می تواند با غنای کمتر به آن نقطه بحرانی برسد و تا هزار مگاوات الکتریکی را ایجاد نماید .در واقع بدون سوخت غنی شده بیست درصد کارهای این راکتور از جمله تولید ایزوتوپ ها برای تهیه رادیوداروها امکان پذیر نخواهد بود .
طرز تهیه صفحه سوخت
در ادامه این بازدید به بخشی می رسیم که ماکتی از محفظه های قرار دادن صفحات سوخت ، موادی که قرار است پرتو دهی شوند و میله های کنترل در آنجا قرار دارند . اپراتور در حالی که به شیارهای باریک درون محفظه ها اشاره می کند ، می گوید :صفحه های سوخت در اینها جا می گیرند البته در بوشهر سوخت به صورت میله ای است و می گویند میله سوخت اما ما می گوییم بسته سوخت که حاوی صفحات سوخت 20درصدی است . 28عدد از اینها در کنار هم قرار می گیرد و در میان آنها محفظه هایی به نام کنترل سوخت چیدمان می شوند . این کنترل ها 5عدد هستند و آن گونه که راهنمای ما اشاره دارد شبیه همان محفظه های سوخت بوده اما تعداد صفحات آن کمتر است و فضایی برای حرکت جاذب در آن وجود دارد . پس در مجموع 33 عدد از اینها مجموعه ای که قلب راکتور نام دارد را تشکیل می دهند . شرایط و طراحی چیدمان اینها باعث بحرانی شدن راکتور و رسیدن به قدرت 5مگاوات می شود . صفحه صفحه بودن اینها نیز به این خاطر است تا آب خنک کننده از کنارشان عبور کرده و گرمای حاصل از واکنش شکافت که درون صفحه سوخت صورت می گیرد را رفع نماید . برای تهیه صفحه سوخت یک صفحه فلزی فیلم مانند از جنس U3O8AL وجود دارد که یک غلاف آلومینیومی روی آن قرار می گیرد و آنقدر نورد می شود تا بسیار نازک شده تا در شیارهای محفظه بسته سوخت جای گیرد . این کار تکنولوژی بسیار خاصی می خواهد که هر کسی نمی تواند یکنواختی و پایداری و ضخامت را تولید کند .
استفاده و تست همزمان صفحه های سوخت ایرانی
در راکتور تهران
اپراتور ادامه می دهد که غنی سازی 20درصد ممکن است به راحتی صورت گیرد اما اصل کار تولید سوخت و نورد کردن این صفحات است که با تلاش بسیار تولید شد و به استاندارد رسید.البته هنوز هم این سوخت به مرحله تکمیلی نرسیده ما این سوخت را در اینجا استفاده می کنیم اما هنوز به مرحله نهایی نرسیده است یعنی هم در حال استفاده و هم در حال تحقیقات و آزمایش هستیم و علت این همزمانی نیز یکی نیاز فوری ما به سوخت 20درصد و دیگری اینکه این سوخت باید حتما در راکتور تست شود و جای دیگری برای این کار نداشتیم و در کنار تست استفاده هم کردیم البته شرایط را طوری سامان دادیم که در صورت بروز هر مشکلی اقدامات احتیاطی لازم را انجام دهیم .
شاهکار شهید شهریاری و حیرت دشمنان
نکته مهم در این میان که البته در سخنان اپراتور عزیزو جوان راکتور تهران نبود ، انگشت گذاشتن غربی ها در مذاکرات هسته ای بر این نقطه ضعف ما بود . آنها در فکرشان هم نمی گنجید که روزی ایرانیان بتوانند به چنین فناوری حساس و پیچیده ای که می تواند صفحات سوخت 20درصدی را تولید کند برسند همان چیزی که آمریکایی ها 48 سال قبل فکرش را نمی کردند اما امروز با چشمان بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی می بینند . در این میان نباید فراموش کرد که شهید دکترشهریاری به قول رییس سازمان انرژی اتمی بدون هیچ چشمداشت مالی و جهاد گونه بخش اعظم این پیچیدگی را حل کرد و الباقی را نیز شاگردان او با خودباوری و اتکای به نفس به پایان رساندند و این همان چیزی است که غربی ها از آن سر درنمی آورند . به هر صورت تاریخ می گوید 26 بهمن ماه سال 1390 برای اولین بار صفحات سوخت 20درصدی تمام ایرانی در قلب راکتور تحقیقاتی تهران با حضور رییس جمهور وقت ؛ دکتر احمدی نژاد و مسئولان سازمان انرژی اتمی توسط فرزند شهید شهریاری رونمایی و در قلب راکتور جای گرفت تا برگ زرین دیگری از افتخارات ایران و ایرانی ورق بخو رد . در ادامه خواهید دید که امروز چه میزان از این 33 بسته سوخت مورد نیاز قلب راکتور تهران ، ایرانی است و صدها هزار بیمار صعب العلاج یا صعب التشخیص در سراسر کشورمان به روشنی قلب این راکتور ، چراغ امیدشان به زندگی روشن است .
مدیریت چیدمان محفظه های سوخت در قلب راکتور
اپراتور پر حوصله راکتور تهران در ادامه سخنانش بحث چیدمان این بسته ها در قلب راکتور را مورد اشاره قرار داد و گفت : مدیریت چیدمان بسته های سوخت در قلب راکتور خودش داستان و فناوری پیچیده ای است زیرا باید به گونه ای باشد تا سوخت ها یکنواخت بسوزد و ابر نوترونی که در قلب راکتور تولید می شود یکنواخت باشد و یک سوخت کمتر یا بیشتر نسوزد ؛ لابلای این قلب راکتور و بسته های سوخت و محفظه های کنترل ، محفظه های پرتو دهی وجود دارند که دقیقا شبیه بسته های سوخت بوده اما چیزی درون آنها نیست . نمونه هایی که قرار است در ابر نوترونی پرتودهی شوند در داخل این محفظه ها قرار می گیرند . این محفظه ها در واقع جایگاه پرتودهی هستند و عناصری که قرار است مورد پرتودهی قرار گیرند در ظرف ها و کپسول هایی جا سازی شده و در این محفظه ها قرار می گیرند و در میان بسته های سوخت در قلب راکتور قرار داده می شوند. البته این چینش هم بسیار مهم است زیرا در صورت خطای چینش، بحرانی شدن راکتور صورت نمی گیرد یا شارژ نوترون زیاد شده و نمونه خراب میگردد . همچنین اپراتور به ما محفظه ها و میله هایی نشان داد که نمونه سوخت های 90درصدی آمریکایی ابتدای تاسیس راکتور تهران بودند که انحنایی داشتند از آلیاژی که جذب کننده خوب نوترون به شمار می رود .
در میانه این بازدید، اپراتور راکتور به یک شایعه مطرح در اذهان عمومی و حتی برخی مسئولین در مورد فرسوده بودن راکتور تهران و پایان عمر آن نیز پاسخ داد و گفت : کسانی که می گویند عمر راکتور تهران تمام شده یا در حال اتمام است اطلاع عمیق ندارند و از دیگران شنیده اند . مجموعه ای که الان کار می کند تمام کلاسه بندی های ایمنی را رعایت کرده و بسیار به روز است و خیلی از تجهیزات آن را نیز جایگزین کرده اند ، در واقع عاملی که بخواهد یک راکتور را تعطیل کند فقط مسئله ایمنی آن است و هر وقت جایی دیدید راکتوری ایمنی خود را رعایت نکرد باید خاموش شود در غیر این صورت تا جایی که ممکن است از راکتورها استفاده می کنند چون هزینه ساخت و نگهداری راکتور بسیار بالاست.
همچنین طبق گزارش فصلی مدیر کل آژانس بین المللی انرژی اتمی که براساس بازرسی بازرسان آژانس از راکتور تهران، ایران در مجموع میزان 2/337 کیلوگرم UF6 غنی شده تا غنای 20 درصد اورانیوم را به فرآیند تبدیل کارخانه ساخت صفحه سوخت (FPFP) تزریق نموده است. ایران از مقدار 8/162 کیلوگرم اورانیوم به شکل U3O8، 6/90 کیلوگرم آن را برای ساخت اقلام سوخت برای راکتور آزمایشی تهران (TRR) مورد استفاده قرار داده است.
بیش از 50درصد سوخت راکتور تهران ایرانی است
راهنمای ما به نکته افتخارآمیزی نیز اشاره کرد و گفت پلاک های قرمز رنگ در تابلو، سوخت های ایرانی هستند یعنی از این 33 بسته سوخت، 17 بسته سوخت 20درصد ایرانی است که کمی بیش از 50درصد سوخت های قلب راکتور را تشکیل می دهند ضمن اینکه هفته قبل آخرین کارگزاری سوخت های ایرانی را داشتیم . وی در مورد کیفیت و استاندارد سوخت های ایرانی نیز تصریح کرد : البته این مسئله یک پروسه طولانی مدت است و می توانیم ادعا کنیم که تا این لحظه هیچ مشکلی نداشتیم. این که سوخت ایرانی یا خارجی باشد هیچ تفاوتی با همدیگر ندارند وسوخت ما با تمام شاخص های قبلی ساخته شده زیرا غنای سوخت و شکل و ترکیب آن مهم است و گرنه می توان با طراحی های دیگری هم در قلب راکتور سوخت قرار داد اما محاسبات و ساختارها به هم می ریزد که در نتیجه ایمنی را به خطر می اندازد و در تاسیسات هسته ای اولین چیزی که مهم است ایمنی است و هر تغییری باید ایمنی را خدشه دار نکند .
علاوه بر سخنان اپراتور راکتور تهران ، آخرین گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز این مسئله را تایید می کند : آژانس می گوید که ایران تا تاریخ 10 فوریه 2015 (21بهمن)یک مجموعه سوخت آزمایشگاهی و 32 مجموعه سوخت از نوع راکتور تحقیقاتی تهران (TRR) را در کارخانه تولید صفحه سوخت (FPFP) تولید کرده است. تعداد 30 مورد از این مجموعه های سوخت شامل مجموعه آزمایشگاهی به راکتور تحقیقاتی تهران (TRR)انتقال یافته است.
همچنین گزارش آژانس می گوید که در تاریخ 8 فوریه 2015 (19بهمن)، 16 مجموعه سوختی که در ایران تولید شده و حاوی اورانیومی که در ایران تا 20 درصد U-235 غنی سازی شده بود در قلب راکتور تحقیقاتی تهران (TRR) قرار دارد . در همان تاریخ آژانس مشاهده نمود که مجموعه سوخت مدل پروتو مینی IR-40 ( Mini IR-40 prototype )در استخر ذخیره قرار داشت ضمن اینکه در تاریخ 8 فوریه 2015(19بهمن و 10روز قبل از بازدید خراسان ، قلب راکتور تحقیقاتی تهران شامل مجموعا" 33 مجموعه سوخت بوده است.
با پایان تست سوخت ایرانی خیالمان راحت می شود
این مهندس جوان کشورمان ساخت سوخت صفحه ای در ایران را یک شاهکار دانست و افزود : مرحله تکمیل آن، تست این سوخت است که ما در حال انجام آن هستیم و به مرحله نهایی آن هم در چند سال آینده ان شاءا... خواهیم رسید . اگر مطمئن شویم که این صفحات کیفیت لازم را دارد کار بسیار بزرگی انجام شده است .
ناگفته هایی از زمان تحریم رادیو داروها و اتمام سوخت 20درصد
در ادامه این دیدار و در پاسخ به سوالات گروه ما ، اپراتور راکتور تهران از بخشی از اتفاق در زمان تحریم سوخت 20درصد و رادیو داروها پرده برداشت و شاید برای اولین بار از سختی و حساسیت این کار و راهی که دانشمندان ایرانی برای حل مشکل بیماران به کار بردند گفت .
او سخنانش در این بحث را با این جمله که "ما خودمان هم فکر نمی کردیم بشود " آغاز کرد و ادامه داد : حتی دو سال آخر که ذخایرمان تمام می شد فعالیت خود را پایین آوردیم تا بیمارستان های ما به مشکل بر نخورند. در آن بازه دو ساله فعالیت خود را محدود کردیم تا ذخایر خود را حفظ کنیم و تنها در شرایط اضطراری راکتور را روشن می کردیم . تغییرات کوچکی هم انجام دادیم البته می دانستیم کارهایی برای ساخت سوخت 20درصدی در حال انجام است اما اطمینان نداشتیم که به موقع این سوخت به ما برسد .ما چند نوع سوخت میله ای 5درصد طراحی کردیم چون خیلی ساده بود و توانستیم آن فاصله دو ساله را پر کنیم اما حاشیه ایمنی را از دست دادیم چون سوخت میله ای کنار سوخت صفحه ای قرار گرفت و این خطرناک بود. برای اینکه حاشیه امنیت حفظ شود قدرت راکتور را از 5مگاوات به 4مگاوات تقلیل دادیم و این باعث شد تا فرآیند پرتو دهی ما طولانی تر شود اما حاشیه ایمنی را بالاتر برد .
در آن دو سال درخواست از بیمارستان ها هم داشتیم و همه مسئولین کلافه شده بودند . قبل از این تحریم ها ما قابلیت تولید 90درصد رادیو داروها را در داخل داشتیم اما از خارج کشور وارد می شد . بعد از تحریم که واردات حذف شد همه بار تولید این داروها روی دوش راکتور تهران افتاد و شروع به تحقیق کردند تا رادیو داروهایی که تولید نمی کردیم را تولید کنیم و در واقع به همان سطح 90درصد نیاز داخل رسیدیم . ده درصد باقی مانده نیز از کانال های خاص جبران می شد . بعد از برداشته شدن تحریم هم 90درصد قابلیت را داریم اما در حال کاهش به سمت 50درصد است ما انتظار داریم الان که مشکل سوخت نداریم ، 90درصد تولید داخل توسط راکتور تهران باقی بماند .
هر بسته سوخت ایرانی که تمام شود جایگزین می کنیم
وی با خوشحالی و افتخاری که در چشمانش موج می زند تاکید می کند که این اقدام باعث شد به خودباوری برسیم، چون فکر می کردیم با این راکتور قدیمی و تمام شدن سوخت نمی توانیم ، اما الان دقیقا 15 ماه است که راکتور شبانه روز غیر از چهارشنبه ها روشن است و کار می کند حتی اگر سوخت مشکل پیدا کند نگران نیستیم چون می توانیم در یک پروسه دو روزه با سوخت ایرانی جایگزین کنیم و سوخت معیوب شده را خارج نماییم. برای مطمئن شدن از ایمنی و استاندارد بودن سوخت ها ، مصرف شدن سوخت باید به حدود 55 تا 60درصد برسد . الان 30درصد برخی از سوخت های ایرانی مصرف شده و این باید به سطح اشباع 55 تا 60درصد برسد تا بگوییم یکی از چرخه های تست سوخت انجام شده است . این سوخت ها الان به سطح 30درصد رسیده اند و اتفاقا سختی کار در مراحل آخر است چون در آن زمان سوخت اصطلاحا خسته شده و از این زمان به بعد که دو یا سه سال طول می کشد مهم است. البته ما برای هر اتفاقی از جمله جایگزین کردن سوخت معیوب و همه فرآیندها و تجهیزات لازم استراتژی داریم و حتی مانور تغییر سوخت را داشتیم .
شوتینگ رادیو ایزوتوپ ها برای تولید رادیو دارو
اپراتور راکتور تهران درباره نحوه خروج نمونه های رادیوایزوتوپ و بازگرداندن آن ها به آزمایشگاه تولید رادیو داروها که در فاصله کمی با راکتور قرار دارد نیز گفت: بسته به اکتیویته ای که نمونه ها دارند برای حمل آن ها به آزمایشگاه ها کانتینرهای خاصی وجود دارد. برای رادیوایزوتوپ سیستم هاتسل (سلول داغ که اتاقی است بدون حضور پرسنل و هر کاری که با اهرم ها و دسته های مکانیکی انجام می شود ) طراحی شده است، وقتی نمونه را از قلب راکتور خارج می کنیم، باید چند ساعت از زمان خاموشی راکتور بگذرد و بعد نمونه را به وسیله دستک هایی بلند توسط اپراتور داخل سینی قرار داده و نمونه در داخل یک جعبه قرار گرفته و از آن جا با فشار باد شدید به داخل ظرفی در آزمایشگاه شوت می شود. بنا به گفته وی سیستم شوت کردن نمونه برای جلوگیری از تماس اپراتور با نمونه ها طراحی و از آن استفاده می شود البته برای رساندن نمونه های رادیوایزوتوپ به آزمایشگاه های دورتر، این کار با حمل نمونه ها توسط کانتینرهایی از جنس سرب صورت می گیرد.
جعبه های استفاده شده سوخت خارجی وایرانی درکف استخر
در استخر شفاف و عمیق راکتور جعبه هایی بود که در آنها محفظه های سوخت استفاده شده وجود داشت . اپراتور در این زمینه نیز توضیح داد : تمامی سوخت های آمریکایی، آرژانتینی و تولید ایران از لحظه ای که در قلب راکتور قرار داده می شود و وقتی قرار است از قلب خارج شود، تست می شود. البته در حال حاضر دیگر سوخت آرژانتینی و آمریکایی قابل استفاده وجود ندارد و تمام سوخت هایی که از ابتدای کار راکتور تهران قبل از انقلاب تاکنون مصرف شده است، اعم از سوخت های 90 درصدی آمریکا و 20 درصدی آرژانتین در داخل استخر نگهداری می شوند. ایران فاقد مرحله بازفرآوری است.
اتاق کنترل ؛ مغز متفکر راکتور
آخرین قسمت مورد بازدید ما در راکتور تهران ، اتاق کنترل این مجموعه در گوشه ای از سالن مدور بود البته در روزی که ما بازدید داشتیم (4شنبه ) طبق گفته اپراتور ، راکتور خاموش بود و کسی در اتاق کنترل حضور نداشت . در آنجا نیز پای توضیحات اپراتور پر حوصله و خوش برخورد راکتور تهران نشستیم .
تمام تصمیم گیری ها جهت بهره برداری ایمن و به هنگام راکتور در این اتاق و توسط نیروهای بهره برداری که شبانه روز اینجا هستند و فقط شیفت عوض می کنند انجام می شود .در اینجا تشعشعات محیطی راکتور را کنترل می کنند . فرق بین نسل قدیم و جدید تجهیزات راکتور در اینجا کاملا قابل لمس است البته یک سری سیستم ها که از کار افتاده اند را در اینجا با سیستم های جدید دیجیتالی به روز کرده اند و سیستم های قدیمی که هنوز خوب کار می کنند هم استفاده می شوند البته بعد از تعویض سوخت به بیست درصد در سال 72 ما تغییراتی هم داشتیم ولی باز هم در حال پیشرفت است و تا دو سال آینده به اتاق کنترل تمام دیجیتال جدید و به روز که خارج از این سالن است می رویم ، این اتاق چندی قبل مورد یک بهره برداری چند ساعته آزمایشی قرار گرفت که نشان داد ضریب ایمنی آن چندین برابر اتاق فعلی است و استانداردهایی که آژانس مشخص کرده را دارد .
سال های 86 تا 89 اوج فعالیت راکتور در عمر 48ساله
نمودار کارکرد راکتور از ابتدا تا سال 92 نیز از جمله نکات جالب بود . این تابلو که در اتاق کنترل نصب شده طبق گفته های اپراتور نشان می دهد در سال 1346 این راکتور ساخته شده اما به دلیل نبود دانش بومی در سال 1348 راه اندازی شده است . وی ادامه داد : اساتید فعلی که داریم از آمریکایی ها روش کار را فرا گرفتند و به خودباوری در بهره برداری از راکتور رسیدند . بعد از انقلاب و در زمان دفاع مقدس چون این مکان یکی از هدف های موشکی دشمن بود کار راکتور کاهش و به خاطر ایمنی فعالیت ها کم شد . بعد از جنگ و از سال 68 فعالیت راکتور افزایش یافته تا به پروتکل آژانس رسیده که باید سوخت های غنای بالا با سوخت های غنای پایین عوض شود . در سال 1372 که مجموعه بزرگ سوخت 20درصد از آرژانتین وارد شد برای تعویض سوخت کاهش فعالیت داشتیم. سال 81 تا 85 در واقع تحول سیستم آنالوگ به دیجیتال بود و فرآیند سنتی متوقف شد و کار راکتور نیز با کاهش روبرو شد. پس از این تغییرات راکتور شروع به کار کرد تا سال86 تا 89 که فعالیت ما به خاطر تحریم ها در بالاترین ظرفیت تاریخی (90درصد ) رسید زیرا بار اصلی تولید رادیو داروهای کشور را برعهده داشتیم . امسال (93) دوباره نمودار ما بالا خواهد رفت چون ما حدود 15ماه به صورت شبانه روزی فعالیت داریم.در پایان توضیحات ، اپراتورمجموعه ، مانیتوری را روشن کرد که به وسیله دوربینی که بالای قلب راکتور نصب شده بود هسته مرکزی راکتور به نمایش گذاشته شد چیزی شبیه همان جدولی که در بخش قبلی دیده بودیم ؛ طبق گفته های اپراتور قلب راکتور شامل 6ردیف در 9 ستون حفره است که در آن بسته های مختلف قرار می گیرد هر بسته 8سانتی متر در 8سانتی متر بوده و 75سانتی متر ارتفاع دارد .این محفظه در ارتفاع یک مترونیم از کف استخر 9 متری قرار دارد و برای جابجایی آنها از ابزارهای ویژه ای استفاده می شود.
بازدید ما از راکتور تحقیقاتی تهران با دیدار از اتاق کنترل به اتمام رسید و در حالی که من نگاهم با تابلویی از لبخند امام راحل که تصویرش در کنار پیامی به جبهه های جنگ در دیوار سالن قرار داشت پیوند خورده بود به این فکر می کردم که آن بزرگوار راهی را برای این ملت باز کرد که امروز با افتخار می توانیم به دستاوردهای آن در گذشته افتخار کرده و افقی روشن را برای آینده ترسیم کنیم .گرفتن عکس یادگاری با راکتور و استخر قلب راکتور آخرین کاری بود که قبل از ترک سالن راکتور تهران انجام دادیم و پس از آن با اصولی که راهنمای ما بیان کرد، با دقت پاپوش های خود را که دیگر آلوده به شمار می رفت درآوردیم و از خط مرز آلودگی تشعشعات رادیو اکتیو عبور نمودیم. طبق گفته اپراتور راکتور تهران هر فرد می تواند در سال 20میلی سی ور تشعشع دریافت کند و حضور یک ساعته در سالن راکتور 2.7 میکرو سی ور تشعشع ارسال می کند که یک هزارم مقدار سالانه است . عدد خوبی است و جای نگرانی ندارد هرچند که همان اپراتور عزیز که نامش هم مثل کارش بزرگ اما گمنام است تصریح کرد که اگر یک ساعت در برابر آفتاب قرار گیرید همین مقدار تشعشع را دریافت می کنید .