مروری برنگاه اندیشمندان غربی
به ارتباط میان علم و استقلال سیاسی
تعداد بازدید : 0
دانش های استراتژیک
ابزار ارتقای قدرت
نویسنده : حامد رحیم پور
فناوری هسته ای، نانو تکنولوژی ، بیوتکنولوژی ، فناوری ارتـباطات و اطلاعات، دانش سلول های بنیادین و شبیه سازی ، میکرو الکترونیک ، لیزر، روباتیک، هوا فضا و پزشکی مولکولی براساس شاخص ها و ملاک هایی همچون جایگاه آنها در تـوسـعـه و سـایر علوم و نقش آنها در موقعیت نظامی و دفاعی، مصادیق دانش های استراتژیک به شمار می روند.یـکـی از مـخـتـصـات مهم دانش های استراتژیک ، تاثیر و نقش آنها در رشد و توسعه یک کـشور است. بررسی کشورهای پیشرفته نشان می دهد که نقطه جداکننده آنها با کشورهای عقب نگه داشته شده، برخورداری از دانش های برتر در هر مقطع از تاریخ است. توسعه با شاخص های متعددی در ارتباط است. دانش و تکنولوژی از ابزارهای اساسی و مؤثر دسـتـیـابـی بـه تـوسعه است .توسعه و گسترش امکانات بهداشتی، درمانی، رفـاهی، آمـوزشی، ارتباطی، امنیتی و... با دسـتـاوردهـای تـکـنـولوژیـکـی قـابـل تـصـور و تـحـقـق می بـاشـد.البته این اصل پذیرفتنی است که تکنولوژی به تـنـهـایـی قـادر بـه رشـد و تـوسـعـه یـک کـشـور نـیـسـت. بـا ایـن حال، بـحـث در مـورد تـکنولوژی اهمیت و نقش آن در رشد و پیشرفت اقتصادی یکی از مباحث اسـاسی و مهم اقتصادی بین المللی و توسعه اقتصادی است و این حقیقت که تکنولوژی در فرآیند رشد اقتصادی نقش تعیین کننده دارد مورد تردید هیچ کس نیست .اگر بر مبنای نظریه «آلوین تافلر» تاریخ تمدنی را به سه ابر تمدن تقسیم کنیم ، در ابـرتـمـدن کشاورزی ، کشورهای پیشرفته به آن دسته از کشورهایی اطلاق می شد کـه صـاحـب دانـش بـرتـر در ایـن دوره بـودنـد.بـه هـمـیـن تـرتیب در ابر تمدن صنعتی کشورهای صنعتی و توسعه یافته انحصار دانش های برتر مربوط به تمدن صنعتی را در اخـتـیـار داشـتـنـد و قـرن کـنـونـی کـه از نظر تافلر حاکمیت ابرتمدن دانش است ، باز واحدهای سیاسی پیشرفته دانش روز و بنیادین را در دست دارند.(1)
نقش دانش استراتژیک در قدرت ملی
دانـش های اسـتـراتـژیک عمدتا فرا رشته ای و تاثیر گذار بر سایر رشته های دانش انـد.در واقـع دانـش های استراتژیک به مثابه دانش های «مادر» هستند. به گونه ای که نـوع تـحول در آن ها انقلاب علمی را به دنبال می آورد.به عبارت دیگر، پیشرفت سایر علوم تا حدود زیادی به آنها وابسته اند.به عنوان نمونه گفته می شود که صنعت هسته ای ۲۰۰ رشته صنعتی و ۵۰۰ رشته علمی را با خود همراه دارد.
دانش های استراتژیک ، حفظ کننده و افزایش دهنده قدرت ملی اند.اساسا سطح تکنولوژی مـورد اسـتـفـاده یـک کـشـور نـسـبت به سطح تکنولوژی دیگر کشورها (به ویژه کشورهای بالقوه دشمن ) یک عامل عمده برای ارزیابی قدرت ملی است.حقیقت امر این که میزان توسعه و رشد اقتصادی ، معیار توانمندی دولت هاست .این امر، خود، مـرهـون عـوامـل مـخـتـلفـی اسـت کـه یـکـی از آنها تکنولوژی و تحقیقات علمی و فنی است .تـکـنـولوژی ، به ویژه تکنولوژی استراتژیک ، بهرهوری در سطح مطلوب از منابع را هموار ساخته و دستیابی به اهداف و مقاصد را آسان می کند.نقش تکنولوژی در زمان جنگ و صلح بر کسی پوشیده نیست و کافی است در این مورد به تاریخ جهان در قرن بیستم نظر کنیم تا پیروزی صاحبان تکنولوژی در شرایط صلح و جنگ را مشاهده کنیم. (۲)
نقش دانش های استراتژیک در امنیت ملی
اکـثـر دانـش های اسـتـراتژیک دو وجه صلح آمیز و غیر صلح آمیز دارند.به عبارت دیگر، دانش های استراتژیک علاوه بر دارا بودن کاربردهای غیر نظامی ، برای امور نظامی نیز قابل بهره برداری هستند. فـنـاوری هـسـتـه ای ، نـانو تکنولوژی ، فناوری اطلاعات و زیست فناوری ، همه دارای کـاربـرد ویـژه نـظـامی هستند.از این زاویه، دانش های استراتژیک تأثیر شگرفی در قـدرت نـظـامی و دفـاعی کـشـور دارد.تـوجـه دولت ها در بـهـره گـیـری از دانش های اسـتـراتـژیـک در حـوزه نـظـامی نـگـرانی های جهانی را برانگیخته است .براساس چنین نگرانی هایی شاهد ظهور کنوانسیون ها و پیمان های بین المللی پیرامون ممنوعیت کاربرد این نوع دانش ها در فناوری نظامی هستیم. پـیـمـان هایـی مـانـنـد منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT)، منع سلاح های شیمیایی و بیولوژیک (CBW)، منع گسترش سلاح های شیمیایی (CWC) و...
از سوی دیگر امروزه امنیت کشورها تنها با مفاهیم سنتی حفاظت از مرزها تأمین شدنی نیست ، بلکه امنیت غذایی ، دارویی و اطلاعاتی و... از فاکتورهای مهم امنیت ملی محسوب می شوند.بر این مبنا دانش های استراتژیک نقش تعیین کننده ای در تأمین شرایط جدید امنیتی دارند.
فناوری هسته ای،ازمصادیق دانش استراتژیک
مـهـم تـریـن مـصادیق دانش های استراتژیک در عصر کنونی عبارتند از: فناوری هسته ای ، نـانـو تـکـنـولوژی ، بـیـوتـکـنـولوژی، فـنـاوری ارتـبـاطـات و اطـلاعـات (ICT)، دانـش سـلول های بـنـیـادیـن و شـبـیـه سـازی، مـیـکروالکترونیک ، لیزر، روباتیک ، هوا فضا و پزشکی مولکولی.
کمیسیون تـدویـن استراتژی امنیت ملی آمریکا ضمن برشمردن دانش های فوق به عنوان فـنـاوری های بـرتـر یـادآور شـد کـه چـشمگیرترین نـوآوری های بـیـسـت و پـنـج سال آینده در سه مقوله پایه و ترکیباتی از آنها صورت خواهد پذیرفت .این سه مقوله عبارتند از: فناوری اطلاعات ، فناوری زیستی و میکروالکترومکانیک . (۳) اهـمـیـت ایـن فـنـاوری و کـاربـردهـای آن در ابـعـاد مـخـتـلف تـحـول بـزرگـی را در عـلوم و فناوری های جهان ایجاد نموده و در تمام ابعاد زندگی و نـیـازهای اساسی بشر دخیل شده و در اهمیت اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی و ملی کشورها مؤثر می باشد.
فناوری هسته ای وکشورهای دارا و ندار
عـلی رغـم پـیـشـرفـت هـمـه جـانـبـه عـلوم و فـنـون هـسـتـه ای در طول نیم قرن گذشته هنوز ابعاد این تکنولوژی در اذهان عمومی ناشناخته مانده است . افکار عمومی عمدتا فناوری هسته ای را در بمب هسته ای و یا راکتور اتمی تعریف می کند و کـمـتـر کـسـی را می تـوان یـافـت کـه بداند چگونه جنبه های دیگر از علوم هسته ای در طـول نـیـم قـرن اخـیـر زنـدگـی روزمـره انـسـان را دچـار تحول نموده است.تکنولوژی هسته ای از تمام شاخص های ذکر شده برخوردار است ، یعنی هم نقش محوری در سـایـر علوم ایفا می کند و هم جایگاه ممتازی در توسعه و رشد و پیشرفت جوامع دارد و هم بـرخـورداری از آن تـاثـیر بنیادینی در قدرت ملی یک کشور می گذارد و حدود نیم قرن است که ماهیت بازدارندگی را در حوزه دفاعی کشورها نیز به خود گرفته است.در واقـع ، دانش و فناوری هسته ای ، دانشی هم پیوند و یکپارچه است و هیچ گونه تمایز واقعی میان دانش صلح آمیز و غیر صلح آمیز هسته ای وجود ندارد.دانش هسته ای از این بابت استراتژیک است که دارای کاربردهای مختلفی در تولید انرژی ، پزشکی ، کشاورزی و دامـپـزشـکـی و در زمـیـنـه صنعت و تحقیقات مربوط به این بخش ، پروژه های هوافضا، باستان شناسی و... دارد. فناوری هسته ای اکنون به عنوان یک مؤلفه مؤثر قدرت ملی محسوب می شود و کشورها بـراسـاس ایـن مؤلفه، به دارا و ندار و توسعه یافته و یا کشورهای هسته ای و غیر هسته ای تبدیل شده اند.
موقعیت ایران در دانش استراتژیک
جـمـهـوری اسـلامی ایـران چند سال است که دانش های استراتژیک از جمله فناوری هسته ای ، نـانـوتـکـنـولوژی ، بـیـوتـکـنـولوژی (زیـسـت فـنـاوری )، فـنـاوری اطـلاعـات و دانـش سلول های بنیادین را به عنوان اولویت های توسعه علم و فناوری ملی انتخاب کرده است .
ایـران اکـنـون بـاهمت مـهـنـدسـیـن خـود مـوفـق شـده اسـت تـمـامی مـراحـل چـرخه سوخت که شامل کشف و استخراج اورانیوم ، آسیاب کردن و کنستانتره اورانیوم (کیک زرد)، فرآوری تبدیلات اورانیوم به اکسید اورانیوم ، (UF4 و UF6) و غنی سازی اورانیوم و بخشی از فناوری بازفرآوری را کسب نماید.عـلاوه بـر ایـن مـهندسین ایرانی اکنون قادرند تجهیزات و امکاناتی که برای غنی سازی نـیـازمـنـد اسـت خـود، تـولیـد و مـونـتـاژ نـمـایـنـد.از جـمـله ، مـونـتـاژ و تولید ماشین های سـانـتـریـفـیوژ است که در عمل همه مراحل چرخه سوخت هسته ای (در مقیاس نیمه صنعتی ) را دارد.عـلاوه بـر این ، جمهوری اسلامی موفق شد فناوری آب سنگین را به دست آورده و دو مرحله از کـارخـانـه آب سنگین را راه اندازی نماید که هر یک سالانه 8 تن آب سنگین تولید می کند. در حـال حـاضـر ایران هنوز محصول چندانی را به صورت تجاری تولید نکرده است .ولی در سطح آزمایشگاهی ، چند مرکز پژوهشی و دانشگاهی موفق به تولید شده اند.
در ابـعـاد آزمـایـشـگاهی و نیمه صنعتی ، کشور دستاوردهایی را در زمینه های زیر داشته است:
تـولیـد چـنـد نـوع نانو پودر، تولید نانو لوله های کربنی ، استفاده از نانو ذرات در عـروق مـصـنـوعـی ، تـولیـد مـکـمـل روغن ، تولید چند نوع نانو کامپوزیت ، تولید مواد و سـیـالات مغناطیسی ، لایه نشانی نانو متری ، ساخت یک نمونه دستگاه stm و تولید مواد آنتی باکتریال .در بـرنـامـه طـرح های کـوتـاه مـدت سـتـاد نـانـو در سـال 1383 در 6 وزارت خـانه عضو ستاد، در مجموع حدود 180 طرح پژوهشی و صنعتی به تصویب رسید که حدود 600 نفر از محققین کشور در آنها درگیر هستند. تـاکـنـون حـدود 34 مـرکـز فـعـال بـه طـور ویژه و با رسالت فعالیت در فناوری نانو تـاسـیـس شـده انـد کـه از این بین 6 مورد، شرکت خصوصی بوده ، در کنار این موفقیت ، نـیـروگـاه تـحـقـیـقاتی 40 مگاواتی آب سنگین نیز طبق برآوردهای انجام شده تا پایان سال 1387 به بهره برداری خواهد رسید.ایـران در خـصوص راههای غنی سازی ، علاوه بر استفاده از ماشین های سـانـتـریـفـیوژ گازی ، روش لیزری را نیز مورد آزمون قرار داده و با موفقیت از آن عبور کرده است (4) .
«ژول کوهن » یکی از محققان مؤ سسه تحقیقات غذایی آمریکا معتقد است : دستیابی بـه تـکـنـولوژی غنی سازی ، تنها دستاورد ایران در زمینه تکنولوژی های پـیـشـرفـتـه نـیـست بلکه علم ژنتیک یکی دیگر از حوزه هایی است که ایران پیشرفت های قابل توجهی در آن داشته است .وی افزود که تولید برنج اصلاح شده ژنتیکی توسط ایران دستاورد بزرگی برای جهانیان محسوب می شود. ( 5)
بـا این حال پیشرفت این دانش در سال های اخیر مرهون توجهات تصمیم گیران به آن می باشد.براساس درک صحیح از نقش این دانش های در حال توسعه کشور، دولت ایران سند ملی زیـست فناوری را به تصویب رسانده است .در صورت تحقق این سند، کشور ایران یکی از فعالان جهانی در عرصه درآمدزایی بیوتکنولوژی به شمار خواهد آمد. براساس آمار منتشر شده یک شرکت داروسازی کوچک در آمریکا 54 میلیارد دلار درآمد داشته است. بنابراین تـوسـعـه ایـن دانـش در ایـران تـاثـیـر قابل توجهی را در درآمد ملی کشور ایجاد خواهد کرد.
براساس سند ملی بیوتکنولوژی برآورد شده که تعداد نیروهای متخصص این رشته علمی از بـیـسـت نـفـر در یـک میلیون (1400 نفر کنونی ) به پنجاه نفر در میلیون در انتهای هر بـرنـامـه بـرسـد.همچنین طبق سند فوق پیش بینی شده که میزان تولید از 400 میلیون دلار فعلی به 1200 میلیون دلار برسد. دستیابی به دانش کشت سلول های بنیادین نیز یکی از افتخارات جمهوری اسلامی است.
فناوری های برتر و قدرت جمهوری اسلامی
تـردیـدی نـیـسـت کـه فـنـاوری های بـرتـر از جـمـله دانـش هـسـتـه ای، بـیـوتکنولوژی ، نـانـوتـکـنـولوژی ، فناوری اطلاعات و هوا فضا و... موقعیت جمهوری اسلامی ایران را در منطقه فوق العاده افزایش داده و خواهد داد.ایـزنـشـتات که در دفتر وزیر دفاع آمریکا مسئول طراحی عملیات اطلاعات و نظامی بود، در یـک بـحـث مـفـصـل پیرامون نحوه برچیدن برنامه های هسته ای ایران ، در خصوص هدف واقـعـی مـخـالفـت های آمریکا در دستیابی به فناوری هسته ای می نویسد : «اگر ایران به فـنـاوری هـسـتـه ای دسـت یـابـد، مـمـانـعـت ایـران هـسـتـه ای از تـبـدیـل ظـرفـیـت های هـسـتـه ای خـود به نفوذ سیاسی ، به چالش کلیدی سیاست آمریکا تبدیل خواهد شد.» (6)
تـجـربـه تـاریـخـی نـشـان داده اسـت کـه جـمهوری اسلامی ایران به جهت برخورداری از ژئوپـلتـیـک ویـژه و داشتن ایدئولوژی الهام بخش همواره یک واحد سیاسی تاثیر گذار بر سیاست بین الملل بوده است . اکنون بسیاری از کارشناسان غربی معتقدند در صورت توسعه و پیشرفت فناوری های نـویـن و تـکامل توسعه درون زای علمی و تکنولوژیک در ایران ، ظرفیت تاثیر گذاری ایـران را فوق العاده افزایش خواهد داد.به عبارت دیگر این کارشناسان بر این باورند کـه تـرکـیـب مـثـلث ژئوپـلتـیـک ویـژه ، ایـدئولوژی الهام بخش و فناوری های برتر، جـمـهـوری اسـلامی ایـران را بـه یـک قـدرت جـهـانـی تبدیل خواهد کرد.
رئیـس مـؤسـسـه مـطـالعـات اسـتـراتـژیـک فـرانـسـه کـه تـابـسـتـان سال 1384 سفری به تهران داشت ، با تشریح استراتژی غرب در برخورد با ایران ، اظـهار داشت : «علت مخالفت های قدرت های برتر جهان به ویژه آمریکا با پیشرفت های عـلمی و تـکـنولوژیک از جمله فناوری هسته ای ، ریشه در توان استراتژیک ایرانیان به عنوان قدرت برتر منطقه ای دارد. ایـالات مـتـحـده در مـورد اتـمی شدن کشورهای دیگر منطقه مانند پاکستان ، هند و ترکیه ، نگرانی استراتژیک ندارد، زیرا این کشورها ظرفیت رهبری منطقه ای را ندارند.بـرای هـمـوار کـردن مـسـیـر ارابـه تـفـوق بـیـن المللِ آمریکا به عنوان امپراتور جهانی ، واشـنـگـتـن می بایست تمام ملت هایی را که ظرفیت رهبری منطقه ای و جهانی در مسابقه تـاریـخی خود به عنوان ذات استراتژیک دارند، از قدرت هماوردی با ایالات متحده محروم کند.» حـقـیـقـت امـر ایـنـکـه تـوسـعه و تعمیق دانش های استراتژیک در ایران چند اثر پیوسته در توسعه قدرت ملی نظام اسلامی ایران خواهد داشت : اولیـن اثـر آن ، تـحـکـیـم بـقای نظام جمهوری اسلامی ایران است ، آن هم در حالی که عمده اسـتـراتـژیـسـت ها و سـیـاسـتـمـداران آمـریکایی و اروپایی دکترین تغییر رژیم جمهوری اسـلامی را در بـرنـامـه های خود دارند و برای این هدف تاکنون هزینه ها و سرمایه های هنگفتی کرده اند. اثـر دوم ، افـزایش قدرت بازدارندگی جمهوری اسلامی است .از نظر صاحب نظران بین الملل ، دانش های استراتژیک ماهیت بازدارندگی دارند.سـومـیـن اثـر، تـوسـعه فناوری های برتر در توسعه قدرت و افزایش نفوذ سیاسی و ایـدئولوژیـک ایـران اسـت . افـرادی مـانـنـد مـایـکـل لیـدن از نـومـحـافـظـه کـاران آمـریـکـا مـعـتقدند که در صورتی جنبش های اسلامی قـابـل مـهـار هـسـتـنـد کـه ایـران بـه عـنـوان سـلسـله جـنـبـان جـنـبـش های اسـلامی کنترل و مهار شود. چـهـارمین اثر دانش های استراتژیک ایران بر هم خوردن موازنه قدرت در منطقه خاورمیانه اسـت . آمـریـکایی ها سالهاست که سعی دارند رژیم صهیونیستی را به عنوان محور منطقه ژئوپـلیتـیک خاورمیانه تبدیل کنند.اما توسعه قدرت ایران موقعیت این رژیم را به شدّت متزلزل خواهد کرد.اثـر پـنـجـم پـیـشرفت فناوری های برتر در ایران ، خارج شدن جمهوری اسلامی از دور باطل توسعه نیافتگی است .غربی ها از همین منظر به پیشرفت های ایران نگاه می کنند و معتقدند خیزی که ایران در عرصه علم و دانش های استراتژیک برداشته این کشور را از دور مصرف کنندگان خارج خواهد ساخت .
مخالفت با ورود دانشمندان ایرانی به کنفرانس نانوتکنولوژی فرانسه یکی از اقدامات تـامـل برانگیز کشورهای غربی در راستای مبارزه با توسعه علم و فناوری های برتر در ایران است .
کـشـورهـای غـربی به ویژه آمریکا بسیار تلاش دارند که ایران را به صـورت «سـیـسـتـمـاتـیک» از دستیابی به دانش های برتر محروم سازند.به نظر می رسـد مـخـالفـت های غیر منطقی با فناوری هسته ای ایران بهانه ای است جهت محروم سازی ایـران از فـنـاوری های بـرتـر در چـارچـوب قـطـعـنـامـه های سـازمـان ملل. حرکت سه کشور اروپایی با حمایت آمریکا در برهه ای در ارائه پیش نویس قطعنامه ای به شورای امـنـیـت کـه در آن پـیـشنـهاد شد «تا از تحصیل و آموزش اتباع ایرانی در علوم هسته ای و مرتبط با آن جلوگیری به عمل آید»گویای نگرانی آنها از نقش این نوع فناوری ها در قدرت استراتژیک ایران است .در واقع آنها به وضوح شاهد پیشرفت های سریع و شتابان علوم و فنون مدرن در ایران هستند.بـراسـاس گـزارش سـازمـان کـنـفـرانـس تـجـارت و تـوسـعـه سـازمـان مـلل مـتحد، ایران جزو بیست و دو کشور دانشجویی جهان و چهاردهمین کشور دانشجویی جهان در رشته های فنی است . براساس همین گزارش ، ایران در سطح خاورمیانه پس از مصر در جایگاه دوم قرار دارد و در رشته های فنی از مصر هم پیشی گرفته است .از سـوی دیـگـر تـوجـه بـه مـفاد برنامه چهارم توسعه و آنچه در چشم انداز بیست ساله تـوسـعـه تـدویـن شـده بـر هـمـگـان آشـکـار سـاخـت کـه ایـران بـا جـدیـت بـه دنبال جایگاه رفیع علمی در منطقه و جهان است .(6)