بیماریهای غیر واگیر و مزمن در حاشیهها
گسترش و شیوع بیماریهای غیر واگیر و مزمن مانند دیابت، فشار و چربی خون و بیماریهای قلبی و عروقی که با تغییر سبک زندگی و تغذیه افراد در جامعه رواج یافته نیاز به کنترل و تشخیص بهموقع دارد تا از گسترش و حاد شدن وضع بیمار جلوگیری شود، به همین علت تحت کنترل بودن افراد به جهت تشخیص ابتلای بهموقع چنین بیماریهایی اهمیت بسزایی دارد اما در حاشیه شهرها خانوادهها به علت عدم تمکن مالی مناسب کمتر بهسوی تشخیص و درمان بهموقع چنین بیماریهایی میروند ازاینرو معمولاً بیشترین آسیب را میبینند.
در این خصوص دکترسیدکاظم فرهمند قائممقام مرکز بهداشت و درمان دانشگاه علوم پزشکی مشهد میگوید: «برخلاف سایر نقاط شهر که مردم برای درمان و پیگیری بهبودی خود مراجعه میکنند در حاشیه شهرها ما خود با مشاهده اختلال به دنبال تشخیص و درمان بیماران میرویم.» وی سوءتغذیه، مسائل روانی و عاطفی را ازجمله مشکلات بهداشتی در حاشیه شهرها میداند.
مشکلات بهداشت محیطی و بیماریهای واگیردار
شیوع بیماریهای واگیردار به دلیل عدم رعایت بهداشت و وجود مشکلات بهداشت محیطی در این مناطق خیلی بیشتر و سریعتر از سایر نقاط شهر است؛ یکی از اولین مشکلات بهداشت محیطی در حاشیه شهرها فاضلاب و عدم جمعآوری بهموقع زبالهها است که به علت تجمع میکروب و بعضاً دخالت حیوانات شیوع بیماریها را سبب میشود ازاینرو توجه به بهداشت محیط و کمک به رفع معضل آن یکی از شاخههای مطرحشده در حاشیهها است.
مدارس، کودکان، کهنسالان و زنان باردار حاشیه شهر
طیفهای دانش آموزان، کودکان، کهنسالان و زنان باردار معمولاً بیشتر در معرض ابتلا به انواع بیماریهای واگیر و غیر واگیر هستند چراکه آسیبپذیرتر بوده و بهراحتی بیمار میشوند ازاینرو یکی از اساسیترین مؤلفههایی هستند که نیاز به توجه در مقوله بهداشت و درمان بهویژه در حاشیه شهرها رادارند.
رابطان بهداشت؛ پیشگیری بهتر از درمان
از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی ایران حاشیه و حومه شهرها به سبب همین محرومیتها موردتوجه ویژه دولت قرار گرفت تا با فراهم آوردن امکانات موردنیاز بهداشتی و درمانی شرایط مناسبی برای کنترل و درمان بیماریها فراهم کند؛ شاید از اولین راهکارهای خدمات سلامت در حاشیه شهرها طرح «رابطان بهداشت» در پایان دهه 60 بود که باانگیزه حل مشکلات بهداشتی حاشیهنشینان شهری توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بهصورت آزمایشی در جنوب تهران و برای گروهی از نیازمندترین بخش جامعه شهری آغاز شد که بعدها با جلب مشارکت مردم از حاشیه تهران به حاشیه شهر شیراز، مشهد، تبریز و اصفهان گسترش و بهتدریج سبب کاملتر شدن تجربهها شد.
طرح سامانه خدمات جامع و همگانی سلامت
بر همین اساس برای پیگیری بیشتر بهداشت و درمان حاشیه شهرها در سال 93 وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی موظف شد تا «سامانه خدمات جامع و همگانی سلامت» را با محوریت پزشک خانواده و نظام ارجاع و با اولویت بهرهمندی مناطق کمتر توسعهیافته بهویژه روستاها، حاشیه شهرها و مناطق عشایری تصویب و عملیاتی کند.
جمعیت هدف این برنامه تمامی ساکنین سکونتگاههای غیررسمی و حاشیه شهرها همچنین ساکنین شهرهای بین 20 تا 50 هزار نفر جمعیت هستند که خدمات اولیه سلامت با مؤلفههای سلامت کودکان، نوجوانان، جوانان و مدارس، سلامت میانسالان و سالمندان، باروری سالم، سلامت محیط و کار و بیماریهای واگیر، غیرواگیر و سلامت روان پیگیری میشود.
کمبود سرانههای درمانی
اما به نظر میرسد اینها تمام مشکلات بهداشتی حاشیه شهر نیستند و مشکل بزرگتری به نام کمبود مراکز درمانی، بهداشت و سلامت حاشیهنشینان را تهدید میکند و این افراد مجبورند برای درمان خود مسافت بسیاری را طی کنند؛ بر همین اساس از 31 بیمارستان مشهد با شش هزار و 800 تخت تنها تعداد ده بیمارستان با هزار و 545 تخت بستری در جنوب و حاشیه شهر مشهد قرار دارد، درحالیکه بیش از 900 هزار نفر از شهروندان مشهدی در مناطق حاشیه این شهر ساکن هستند، حتی یکی از مناطق حاشیهای مشهد باوجود جمعیتی بالغبر 140 هزار نفر فاقد بیمارستان است.
اما بر اساس طرح تحولات نظام سلامت و افزایش خدمات درمانی هماکنون هزار و 550 تخت در مشهد در اولویت ساخت است که یکسوم از این تعداد برای گسترش خدمات درمانی و بیمارستانی در مناطق جنوب مشهد برنامهریزیشده است. سرانه بهداشتی و درمانی مشهد بدون درنظرگرفتن زائران کمترین میزان را در کشور دارد که این امر یکی از دلایل مهم رفع نشدن کمبودها در حوزه ارائه خدمات بهداشتی و درمانی در این کلانشهر است. مسئولین البته وعده دادهاند که میتوان با ایجاد ارزشافزوده برای املاک وزارتخانه بهداشت، اعتبارات لازم برای ایجاد ٢ تا ٣هزار تخت بیمارستانی در مشهد تأمین شود.
پزشکان جهاد گر
کمبود منابع مالی و پیچیدگی وظایف دستگاه های مختلف سبب شده است که نتوان به دولت برای حل یک جا مشکلات بهداشتی حاشیه شهر دل بست.در چنین شرایطی چه میتوان کرد؟ آیا باید ناامیدانه به انتظار معجزه بود؟ تجربههای ابتدای انقلاب اسلامی در محرومیت زدایی و ریشه کنی برخی بیماریها بسیار ارزنده است، همان تجربهها امروز نیز میتوانند به کار بیایند، همان طور که امروز شاهد بسیج شدن اقشار مختلف مهندسین، پزشکان و دانشجویان در مناطق محروم در قالب اردوهای سازندگی هستیم، پزشکان داوطلب نیز میتوانند اردوهای جهادی در حاشیه شهر داشته باشند تا حداقل کار ممکن انجام شود.