مشهد شهر موقوفه هاست چراکه بیش از نیمی از اراضی آن زمین‌های وقفی است، این زمین‌ها که شامل اراضی کشاورزی و مسکونی یا کاربری خاص می‌شود، در حاشیه شهر هم نعمت است و هم نقمت! نقمت آن به مدیریت شهری رسیده است؛ زیرا عمده ساخت‌وسازهای غیرقانونی پیرامون شهر در این زمین‌ها انجام‌گرفته و امروز چالشی به نام حاشیه شهر را به وجود آورده و نعمت آن برای سودجویانی است که این زمین‌ها را تکه‌تکه می‌کنند و به فروش می‌رسانند و مردم آگاهانه یا ناآگاهانه خانه و کاشانه خود را بر آن بنا می‌کنند. هرچند امروزه زمین‌های خالی از بنا در محدوده داخلی حاشیه شهر کمتر دیده می‌شود، اما بااین‌حال لکه‌های خاصی در این مناطق وجود دارد، علاوه بر این زمین‌های کشاورزی چسبیده به این مناطق نیز مستعد تصرف و تغییر کاربری و ایجاد حاشیه جدید هستند، از این منظر با حجت‌الاسلام محمد ذاکری رئیس اداره ناحیه یک مشهد که بخشی از اراضی این ناحیه در حاشیه شهر قرارگرفته است، به گفت‌وگو نشستیم تا از میزان حفاظت از این اراضی اطلاع پیدا کنیم.
یکی از علت‌های بروز حاشیه‌نشینی و سکونتگاه‌های غیررسمی، حفاظت نکردن از زمین‌های خالی عمومی است، چقدر از این زمین‌ها زیر نظر سازمان اوقاف است؟
در پیرامون شهر مشهد در چند نقطه موقوفات داریم قسمتی از موقوفات موجود در حاشیه شهر مشهد، در هاشمیه، قسمتی دیگر در بولوار دوم طبرسی است، در انتهای بولوار سوم طبرسی بعد از شترک موقوفه الله‌وردی خان زیر نظر اداره ناحیه یک است که 615 هکتار است، نقطه دیگر در خین عرب است که اراضی موقوفه میرزا ابوصالح رضویه و شهرک نوید و شهرک حجت و اراضی بحرآباد است.در شهرک نوید یا شهرک حجت یا بحرآباد، تقریباً زمین خام نداریم، جز دو یا سه قطعه محدود که با کاربری زراعی در اختیار مستأجر است و طبیعتاً با همان قراردادی که دارند می‌توانند استفاده کنند و حق تفکیک یا تغییر کاربری ندارند، ممکن است این کار را انجام بدهند اما تخلف است که از طریق مراجع قانونی پیگیری می‌شود.
این نظارت و پیگیری چگونه رخ‌داده است که در حال حاضر این‌همه ساخت‌وساز غیرمجاز داریم؟!
تفکیک در اراضی خین عرب توسط مستأجران در سال‌های دور انجام‌گرفته است و اراضی که معمولاً کاربری زراعی داشته‌اند، تغییر کاربری پیداکرده‌اند، الآن هم خود مستأجران مستقیم به شهرداری مراجعه می‌کنند تا روال قانونی‌اش را طی کنند، بعد هم به ما مراجعه می‌کنند، ما هم با توجه به این‌که شهرداری با تغییر کاربری موافقت می‌کند، قرارداد با کاربری جدید را برای مستأجر تنظیم می‌کنیم. بقیه موارد را با شهرداری مکاتبه می‌کنیم که تعیین تکلیف کنند که اگر مستأجران آمدند و از قانون تمکین کردند که حقوق شهرداری و حقوق موقوفه را پرداخت کنند، این تغییر کاربری اشکالی دارد یا نه که تا الآن پاسخی نگرفتیم. یکی از جاهایی که ساخت‌وساز در اراضی موقوفات و تغییر کاربری صورت گرفته، منطقه شترک و موقوفه الله‌وردی خان است که متولی دارد، در موقوفه‌ای که متولی دارد تمام اقدامات در موقوفه توسط متولی انجام می‌شود و اداره اوقاف بر فعالیت‌ها و عملکرد متولی نظارت می‌کند و خود اداره اوقاف نمی‌تواند به‌طور مستقیم کار اجرایی انجام بدهد، در چند هفته گذشته برای چندمین بار به متولی اخطاریه داده‌ایم که اراضی تحت نظارت شما توسط مستأجران تفکیک، تغییر کاربری و خریدوفروش می‌شود. البته این موضوع به جهاد کشاورزی به‌عنوان دبیر شورای حفظ حقوق بیت‌المال هم منعکس‌شده، چون آن‌ها متولی حفاظت از زمین‌های کشاورزی هستند، باید جهاد کشاورزی در این موضوعات حضور جدی‌تری داشته باشد یعنی اگر آن‌ها کمک کنند، ما می‌توانیم کار را بهتر انجام دهیم؛ موارد متعدد به اداره جهاد کشاورزی منعکس‌شده است اما اقدام جدی انجام نگرفته است، اداره اوقاف هم که ضابط قضایی ندارد، نهایت کار ما این است که می‌رویم آنجا می‌بینیم که مستأجر اراضی را فروخته و رفته است، خیلی از مستأجران دیگر نیستند یعنی یک زارع چند هکتار زمین را قطعه‌قطعه کرده و فروخته است و الآن با 20 تا 50 تا مستأجر روبه‌رو می‌شویم، همه هم می‌گویند ما قول‌نامه داریم، پول دادیم و از این قبیل ادعاها. اداره اوقاف باید از طریق قانونی شکایت کند که فلان مستأجر زمین‌های زراعی را تفکیک و تغییر کاربری داده و فروخته است، اگر این شکایت رسیدگی و برای آن رأی صادر شود، همین افراد که الان متصرف هستند، چند دست دیگر زمین را خواهند فروخت، زمانی هم که دنبال اجرای حکم برویم دیگر هیچ زمین زراعی نمانده است، قبلاً یک مستأجر داشتیم با چند هکتار زمین زراعی، الان 100 متصرف با قطعه‌های ریز 200 و 100 متری داریم، نکته اساسی این است که اگر حکم قلع‌وقمع هم بگیریم، واقعاً برای 500 قطعه اجرا می‌شود؟ آن‌وقت موضوع امنیتی می‌شود و شورای تأمین به علت تبعات اجتماعی اجازه نمی‌دهد. راه‌حل اساسی، پررنگ شدن نقش شورای حفاظت از بیت‌المال و منابع طبیعی است که دبیری آن بر عهده جهاد کشاورزی است، اگر از همان ابتدا جلوی تخلف گرفته شود و در همان روزهای ابتدایی رأی صادر و اجرا شود، چنین شرایطی پیش نمی‌آید. شورای حفظ بیت‌المال وظیفه دارد جلوی تغییر کاربری اراضی زراعی را که در حاشیه شهر در حال گسترش است بگیرد، مثال می‌زنم در انتهای بولوار سوم طبرسی، از آخرین خانه به بعد زمین زراعی است، هرکس به خانه‌سازی اقدام کند در زمین زراعی است. در حال حاضر متصرفانی هستند که امکان برخورد با آن‌ها وجود دارد، شورای حفظ بیت‌المال باید تمامی اراضی زراعی را لحظه‌به‌لحظه رصد کند، ما در اداره اوقاف وظیفه‌داریم که موارد را به شورای حفظ بیت‌المال منعکس کنیم اما آن‌ها باید در لحظه رسیدگی کنند، در اراضی مثل بحرآباد و شهرک نوید شهرک حجت تنها مسئله ما حفاظت از قراردادهای مسکونی است، یعنی خانه یک طبقه، چندطبقه یا مغازه نشود.
با توجه به این‌که شهرداری بر این ساخت‌وسازها در مناطق مسکونی نظارت دارد، آیا این تغییرات را به اطلاع اداره اوقاف می‌رساند؟
معمولاً این‌ها افرادی هستند که بدون پروانه، ساخت‌وساز می‌کنند، اگر شهرداری جلو کارشان را بگیرد، مجبورند به اداره اوقاف هم مراجعه کنند، البته کسانی هستند که به‌صورت غیرقانونی ساخت‌وساز انجام می‌دهند و بعد هم وکلاتی خریدوفروش می‌کنند نه پایان کار می‌گیرند و نه سند اجاره جدیدی تنظیم می‌شود، اینجا نقش شهرداری مهم است که برساخت و سازهای غیر قانون نظارت داشته باشد و آن را به سمت قانونی شدن پیش ببرد.
این اقدامات غیرقانونی چه مشکلاتی را فراهم می‌کند؟
اختلاف بین خریدار و فروشنده، مهم‌ترین مشکل ماست، چه اطمینانی دارید که یک‌خانه وکالتی هم‌زمان به چند نفر فروخته نشود، به خاطر نظارت نشدن، حقوق شهرداری و موقوفه هم پایمال می‌شود.
رزمین‌های موقوفه‌ای وجود دارد که احتمالاً سازمان اوقاف از آن بی‌خبر است؟
قطعاً موقوفاتی وجود دارد که در سازمان اوقاف سابقه‌ای ندارد، به‌طور طبیعی وقتی یک واقف به ما مراجعه کند وقف نامه رسمی تنظیم و پرونده تشکیل می‌شود، ممکن است برخی افراد اموالی را وقف کرده باشند و الآن در اختیار وارثان باشد، آن‌ها هم به‌عنوان واقف به ما مراجعه می‌کنند و کارشان را انجام می‌دهند، طبق قانون تمام موقوفات عام باید در اوقاف ثبت شود، بااین‌حال در مشهد آمار صد درصد دقیقی نداریم.
یکی از مشکلات حاشیه شهر مشهد، ظهور پدیده‌ای به نام وقف خانوادگی است که بستری برای زمین‌خواری شده است، این موضوع چگونه اتفاق می‌افتد؟
در حال حاضر ما موقوفات خاص یا وقف اولادی در حاشیه شهر مشهد داریم که قابل‌توجه هستند، مثلاً تمام منطقه گل شهر موقوفه اولادی است و آن‌ها وظیفه‌دارند که قرارداد استیجاری تنظیم و بر اساس نیت واقف عمل کنند، اما متأسفانه در چند سال گذشته در شهر مشهد سبک جدیدی رواج پیدا کرد و موجب سوءاستفاده برخی شد، البته قوه قضاییه با آن برخورد کرد، ولی چند هزار نفر شاکی داشت.در قالب این نوع وقف، کلاه‌برداری‌ها و زمین‌خواری‌هایی اتفاق افتاد، حتی وقف نامه تنظیم‌شده بود اما زمینی وجود نداشت یا این‌که در مورد زمین‌های بلا صاحب و مجهول‌المالک بود که توسط یک نفر دیگر به‌عنوان موقوفه فروخته می‌شد.باید به تعریف وقف دقت کرد، وقف یعنی عام‌المنفعه بودن، چیزی که عموم مردم بتوانند از آن استفاده کنند، اصلاً ما چیزی به اسم وقف خاص نداریم، برخی افراد ملکی را از مالکیت خودشان خارج می‌کنند اما به چند نفر محدود می‌کنند! این اقدام که عام‌المنفعه نمی‌شود، وقف خاص یک بدعت بود، وقف خاص موضوعی است که دستگاه‌های مربوطه باید بر آن نظارت کنند چون اداره اوقاف بر چنین موقوفاتی هیچ جایگاه نظارتی ندارد.
در حاشیه شهر مشهد چنین مواردی داشته‌ایم؟
متأسفانه این مسئله مدتی در مشهد متداول شده بود، برخی افراد وقف نامه درست کردند و دفتر زده بودند، حتی گشت اراضی هم راه انداخته بودند، ما خودمان بااین‌همه موقوفات گشت اراضی نداریم، اما آن‌ها دو خودروی گشت داشتند، البته چون رقبه زیادی در مشهد نداریم چنین گشتی هم نیاز نیست.
آن‌طور که گفتید اراضی خالی زیر نظر اداره اوقاف، محدود و انگشت‌شمار است، از این اراضی به‌خوبی محافظت می‌شود تا مورد تعرض زمین‌خواران قرار نگیرد؟
اراضی خام محدود است، الآن در حاشیه شهر مشهد تقریباً چند نقطه در آخر طلاب، شهرک ثامن، صاحب‌الزمان، بولوار دوم طبرسی است که تعرضی به آن‌ها نشده است.
خیلی از این‌ها الان دیوارکشی، دیوارنویسی و تابلو گذاری شده و نه به‌عنوان گشت اراضی ولی معمولاً هر یک هفته یا دو هفته یک‌بار بازدید می‌شود و معتمدان محل هم اطلاع می‌دهند.در این چند سال نه اراضی کشاورزی بیرون از شهر نه اراضی خام شهری مثل گذشته مورد تعرض قرار نگرفته‌اند، متأسفانه به دلیل ضعف نظارت خیلی از ساخت‌وسازهایی غیرقانونی درگذشته اتفاق افتاده است نه الآن.
برای همین اراضی خام موجود چه برنامه‌ای دارید؟
در بحث اراضی خام نه‌تنها در مشهد بلکه در کشور از چند سال گذشته کمیته سرمایه‌گذاری تشکیل‌شده است، بر اساس توجیه اقتصادی کاربری را انتخاب می‌کنیم، در بحث سرمایه‌گذاری هم مدل‌های مختلف داریم اگر موقوفه درآمد داشته باشد از آن استفاده می‌کنیم یا این‌که مازاد درآمد موقوفات دیگر را سرمایه‌گذاری می‌کنیم.