حامد رحیم پور- به لحاظ موقعیت استراتژیک و تاریخی امنیت خلیج فارس به عنوان یکی از اولین دریاهای محصور شناخته شده جهان، هر از گاهی مورد نظر یکی از پادشاهان ایران قرار می گرفته است. اولین گزارش از یک نیروی دریایی مجهز محلی در ایران، مربوط به دوران انوشیروان است که به قصد تسخیر عربستان، نیروی دریایی عظیمی را در ابوله واقع در اروندرود تجهیز کرد و با آن به عدن در دریای سرخ رسید و آن را مسخر خویش ساخت. البته تا پیش از آن و در لشکر کشی های هخامنشیان به اروپا نیز گاه ذکری از نیروی دریایی قوی ایران شده است.(1)در آن زمان هخامنشیان، به علت گسترش امپراتوری پارس و جنگ با دشمنان دیرین یعنی یونانیان که در آن سوی دریای سیاه سکونت داشتند ،برای ایجاد نیروی دریایی منظم تلاش کردند. اولین زورآزمایی واقعی نیروی دریایی ایران به زمان خشایار شاه فرزند داریوش کبیر باز می گردد.ایران به دلیل تجاوزهای یونان به این کشورلشکر کشید و به ابتکار خشایار شاه پلی از قایق ها نیروی ارتش را به آن سوی دریا منتقل کرد و سرانجام در دریای آرتمزیوم نبرد آغاز شد و ایرانیان پیروز بیرون آمدند. آن زمان ایران از کشتی های مفرغی مصری و برخی یونانی بهره می برد. در پی این جنگ آتن سقوط کرد و معبد آکروپولیس به آتش کشیده شداما در سالامیس خاطره ای تلخ به وجود آمد، جزیره سالامیس تحت محاصره نیروی دریایی ایران بودکه طی یک دستور اشتباه به تغییر سرنوشت آن منجر شد. کشتی ها زیر آتش سنگین یونانیان دوام نیاوردند. با وجود تمام رشادت ها ایرانیان شکست خوردند این ۲جنگ بزرگ هنوز در خاطره تاریخ باقی است.
نادرشاه وتاسیس نیروی دریایی مدرن
اولین تلاش، برای ساخت کشتی های جنگی و ایجاد ناوگان مدرن در دوره صفویه و برای اخراج پرتغالی ها از جزیره هرمز و خلیج فارس انجام شد.
این تلاش به دلیل دخالت انگلستان به نتیجه نرسید و اولین نیروی دریایی مدرن ایران توسط نادرشاه افشار تاسیس شد. او با خرید چند کشتی از انگلستان و هلند، موفق شد نیروی دریایی ایران را تاسیس کند. هارفورد جانس بریج انگلیسی گزارش می کند: هنگامی که در ۱۷۸۴ وارد بوشهر شدم، از کشتی های نادر سه کشتی باقی مانده بود که هریک ۵۰۰تن ظرفیت داشتند.(2)
در دوران قاجاریه تا زمان ناصرالدین شاه، توجهی به توسعه نیروی دریایی نشد. ناصرالدین شاه به منظور توسعه نیروی دریایی، موفق به خرید یک کشتی ۶۵۰ تنی مجهز به ۴اراده توپ کروپ از آلمان شد که نام آن را پرسپولیس گذارد. همچنین کشتی کوچک دیگری نیز به نام شوش برای تردد و حفظ امنیت کارون خریداری و در زمان مظفرالدین شاه نیز چند کشتی کوچک (ازجمله کشتی مظفری) به این ناوگان افزوده شد. ولی طی سال های بعدی و به دلیل مشکلات داخلی ایران (مشروطیت و پس از آن کودتای سوم اسفند) همه این کشتی ها با بی توجهی مواجه و در نتیجه به تدریج در خور سلطانی نزدیک بوشهر به آب فرو رفتند و غرق شدند.(3)کم کم موجبات ناامنی و نگرانی در سرتاسر مناطق ساحل نشین ایرانی خلیج فارس به وجود آمد. نفوذ و حاکمیت دولت مرکزی در خلیج فارس، به علت نبود نیروی دریایی، رفته رفته رو به تضعیف گذاشت و بهترین فرصت برای سوءاستفاده دول بیگانه در این منطقه به وجود آمد. خارجیان و عمال محلی خائن، میدان بزرگی برای فعالیت پیدا کردند و به نوبه خود در هرج و مرج اوضاع خلیج فارس و انهدام بقایای نیروی دریایی ایران کوشیدند و به عناوین مختلف نفوذ و سیادت خود را در آن حدود توسعه دادند. تا آنکه ساکنان از زندگی در سواحل و بنادر بیزار شده و از آشیانه و زادوبوم اجدادی خود دل کندند و برای تامین معاش به سواحل جنوبی خلیج فارس پناهنده شدند. بدین ترتیب، بنادر بزرگ و پرجمعیتی چون بندرلنگه و بندربوشهر از اغلب ساکنان خالی شد.
نیروی دریایی ایران در دوران قاجاریه فقط ۲ کشتی به نام های «شوش» و «پرسپولیس» داشت که به آنها به زبان ساحل نشینان خلیج فارس «جهاز» گفته می شد. این کشتی ها از آلمان وبرای امور گمرکی بندرهای خلیج فارس خریداری شده بودند. از همان تاریخ کشتی پرسپولیس در اختیار حکمران فارس و کشتی شوش در اختیار حکومت خوزستان قرار گرفته بود. اما اندکی قبل از سال 1300 شمسی، دولت ایران این ۲ کشتی را که فرسوده شده بودند به مزایده فروخت و تنها کشتی کوچک مظفری که زمان مظفرالدین شاه خریداری شده بود باقی ماند.
اوضاع سواحل جنوبی همچنان درهم ریخته بود تا این که رضاخان به عنوان سردار سپه و وزیرجنگ به روی کار آمد. او تلاش کرد ارتش نوینی در ایران به وجود آورد و این شامل تشکیل نیروی دریایی نیز می شد. در سال 1302، ارتش کشتی مظفری را تصرف کرد و سردار سپه آن را پایه نیروی دریایی ایران قرارداد. او در حکم شماره 188 عمومی قشون در تاریخ 4 اسفند 1302، نمونه لباس، درجات و حقوقی برای کارکنان این کشتی معین کرد. بدین ترتیب نخستین گام برای تشکیل نیروی دریایی ایران در آن تاریخ، با یک کشتی و چند افسر جزء و عده ای ملاح برداشته شد.(پایگاه اینترنتی military.ir (
تاسیس رسمی نیروی دریایی ایران
۲ سال بعد از تاجگذاری رضاشاه پهلوی، در سال 1306، هیئت دولت برای خاتمه دادن به بی نظمی و هرج و مرج در خلیج فارس و سواحل آن شروع به مطالعه و تاسیس اداره بحریه کرد. سپس در همان سال، دولت لایحه ای تنظیم کرد و به مجلس شورای ملی فرستاد.
مجلس در جلسه 29 اسفند 1306، ضمن تصویب مبلغی اعتبار، به منظور خریداری کشتی های مسلح برای عملیات ضدقاچاق و نیز تعمیر کشتی های موجود در گمرک، به دولت وقت اجازه داد که ۲ نفر کارشناس دریایی از کشور ایتالیا استخدام و زیرنظر وزارت جنگ، برای خریداری واحدهای جدید دریایی اقدام کنند.
۲ مستشار ایتالیایی «سرگرد دوزان» و «کلنل کنت پیر لوئی ژی دل پراتو» به اتفاق یکدیگر به خدمت اداره بحریه درآمدند و مسافرت ها و ماموریت هایی انجام دادند. آنها به همراهی افسران و کارشناسان وزارت جنگ و وزارت خارجه، از کرانه های خلیج فارس و کرانه های دریای مازندران بازدید کردند و در نهایت طرح تاسیس نیروی دریایی ایران نوشته شد.
براساس این طرح، قرار شد در بدو کار، ۲ فروند ناو توپدار به ظرفیت حدود 1000 تن و ۴ فروند ناوچه توپدار به ظرفیت حدود 320 تن، مناسب با شرایط اقتصادی ایران و هماهنگ با توان کارکنان و تعداد نفرات تربیت شده، بلادرنگ سفارش داده شوند. لذا وزارت جنگ ساخت این ناوها را به کارخانجات کشتی سازی «پالرم» ایتالیا سفارش داد.
در سال های ۱۳۱۱ و ۱۳۱۲، رضا شاه تصمیم به تجدید ناوگان جنگی دریایی گرفت و ماموریت خرید مخفیانه را به پرنس ارفع سپرد. نامبرده با زیرکی موفق شد تا تعدادی ناو و کشتی و یدک کش از ایتالیا خریداری کند و مقدمات آموزش افسران ایرانی در ایتالیا را فراهم آورد. مرکز نیروی دریایی ایران خرمشهر بود و در همین محل بود که پادگان، فرماندهی، مخازن و اداره بندر قرار داشت.
سوم شهریور ۱۳۲۰، نیروی دریایی جدید ایران مورد شبیخون نیروهای انگلیس و شوروی قرار گرفت و تقریبا تمام شناورها و تاسیسات خود را ازدست داد. در این واقعه دریادار غلامعلی بایندر در جنوب و ناوسروان یدا... بایندر در بندر انزلی به همراه حدود ۶۰۰نفر نظامی دیگر کشته و مجروح شدند.(4)
در سال 1325 بعد از جنگ جهانی دوم و ملاقات سران متفقین در تهران و شناسایی ایران به عنوان پل پیروزی، ۲ فروند ناو به منظور غرامت ببر و پلنگ به ایران داده شد ونیروی دریایی ایران با داشتن ناوهای شاهرخ،شهباز، سیمرغ، كركس و چند فروند یدك كش به همراه باقی مانده كاركنان دوباره پا گرفت. با افزایش درآمدهای نفتی ایران و عضو شدن ایران در پیمان سنتور، پاسداری از خلیج فارس و دریای عمان وشمال اقیانوس هند به ایران سپرده شد. نیروی دریایی به سرعت توسعه یافت و دانشجویان دریایی به اقصی نقاط دنیا اعزام شدند.در دهه های 40 و 50 نیروی دریایی ایران دارای ۳فروند ناوشكن سنگین موشك انداز، هوادریا متشكل از بالگردهای ضد سطحی، ضد زیر دریایی، مین روب و هواناوهای پیشرفته، ناوهای مین روب، ۱۲ فروند ناوچه موشك انداز، ناوگان عظیم آبخاكی و لجستیكی و پایگاه های عمده در بندرعباس، بوشهر، خارك، چابهار و خرمشهر بود که به تشكیل یگان های تفنگدار و تكاور دریایی اقدام و مراكز آموزشی در سواحل دریای مازندران ایجاد و بزرگترین مركز كارخانجات و تعمیرات كشتی با حوض های خشك وشناور در بندر عباس ایجاد شد.(5)
منابع
1- مطالعاتی در باب بحرین و جزایر و سواحل خلیج فارس. عباس اقبال. چاپخانه مجلس. ۱۳۲۸. تهران
2- نظری به ایران و خلیج فارس. نگارش اسمعیل نوری زاده بوشهری نشر حدود ۱۳۲۴
3- همان
4- همان
5-پایگاه اطلاع رسانی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
6-پایگاه اطلاع رسانی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران