تاریخ معاصر ایران در عصر قاجار و پهلوی صحنۀ رویارویی اندیشههای گوناگون و سیاستهای مختلف و متعارض است. انباشتی از درسها و عبرتها که در یک سو تلاش و جهاد و مبارزه برای احیای عظمت ایران و اسلام، شکوفایی و پیشرفت، برپایی عدالت و آزادی و در دیگر سو دولت هاو حکومتهای مرعوب یا دلباخته و وابسته به بیگانگان بوده اند. نمونهای از این رویارویی را می توان در عصر رضاشاه پهلوی دید. وابستگی مرئی و نامرئی او به بیگانگان، همگرایی سیاست هایش با سیاستهای انگلیس در ایران و منطقه و تلاش برای تخلیۀ ایران از عناصر اصیل هویتی و ملیتی و تبدیل کردن نهادهای هویت ملی دینی این ملت به نهادهای وارداتی غربی در کنار دیکتاتوری و خودکامگی کم سابقۀ او، فضایی ملتهب و متشنج را ایجاد نمود که روز به روز فاصله بین دولت-ملت را بیشتر میکرد؛تا آ نجا که حکومت او در دهۀ دوم جز به طریق سرنیزه نمی توانست ادامۀ حیات دهد. در همین دهه بود که او، با تقلید گفتمان استعماری حاکم بر کشورهای منطقه مبنی بر تغییر لباس، طرح تغییر لباس ایرانیان را که هویتی دینی- ملی داشت در دستور کار خود قرار داد. در واقع رضاشاه آگاهانه و به نیابت از بیگانه، عزم جنگ با فرهنگ ایرانی اسلامی و عمل به دکترین «فرنگی شدن از فرق سر تا ناخن پا» را در دستور کار قرار داده بود. اما به رغم آن که این سیاست با تبلیغات شدید و با نهایت خشونت اعمال میشد، نمیتوانست مورد اقبال و پذیرش ملت غیور و صبور ایران زمین باشد. مقاومت دینی و ملی در این زمینه آن قدر گسترده و قدرتمند بود که به اذعان همۀ پژوهشگران، رضا شاه قلدر را به زانو درآورد و او و دوستانش بارها عجز و ضعف و شکست خود را در این مسیرابراز میکردند. اما این سیاست اسلام ستیز که باعث تحقیر ملت بزرگ ایران مقابل بیگانه میشد، در مشهد منجر به اعتراض علما، روحانیون و مردم مجاور و زائر گردید که در نهایت در قیام مسجد گوهرشاد در تیرماه 1314 به اوج خود رسید. متأسفانه باید گفت درباره این قیام مهم و مؤثر که از آن به عنوان «جدیترین حادثۀ حکومت رضاشاه» یاد شده تاکنون کار در خوری، نه در عرصۀ مطالعات علمی و پژوهشی و نه در قلمروی فعالیتهای فرهنگی انجام نشده است. هم از این رو با مساعدت همه جانبۀ معاونت محترم فرهنگی و اجتماعی شهرداری مشهد و همچنین استادان و پژوهشگران برجستۀ دانشگاهی و حوزوی، طرح برگزاری همایش ملی با هدف بازخوانی و تحلیل ابعاد و جوانب گوناگون این حرکت مهم ملی دینی به اجرا درآمد؛ همایشی که رویکردی کاملا علمی پژوهشی دارد.
- ضمن تشکر از بیان دیدگاه خود به اطلاع شما رسانده می شود که دیدگاه شما پس از تایید نویسنده این مطلب منتشر خواهد شد.
- دیدگاه ها ویرایش نمی شوند.
- از ایمیل شما فقط جهت تشخیص هویت استفاده خواهد شد.
- دیدگاه های تبلیغاتی ، اسپم و مغایر عرف تایید نمی شوند.
سیاست های فرهنگی رضاخان برای انهدام هویت دینی و ملی مردم ایران به قدری در سطح کشور گسترده بود که تقریبا هیچ خانواده ایرانی نیست که از آن متاثر نشده باشد. قیام مسجد گوهرشاد در تیرماه 1314 مقدمه خونینی برای مقاومت مردم ایران در برابر این سیاست ها بود. این قیام اگرچه در مشهد اتفاق افتاده، اما پرداختن به آن زمینه ای برای بازخوانی یک خاطره مشترک در سراسر ایران است.
ادعای رضاخان و حلقه حامی او این بود که تغییر لباس و کشف حجاب زنان لازمه پیشرفت کشور است و زن باید از قید دین رها شود تا بتواند در مسیر پیشرفت قرار گیرد. جالب اینجاست که او مردم را در مسجدی می کشد که پانصد سال پیش از آن با دغدغه توسعه فرهنگی توسط یک زن مسلمان و فعال اجتماعی به نام گوهرشاد، در تمدن دینی بنا شده است.
از طرفی مسئله هویت زن و نیز سبک زندگی از چالشهای جوامع معاصر مسلمان در مواجهه با فشارهای فرهنگی غرب است. براین اساس بازخوانی سناریوی جریان تجدد سطحی که نه فقط در ایران بلکه در بسیاری از کشورهای اسلامی پیاده شد ضرورتی تاریخی و فرهنگی است که نشان می دهد هویت زن مسلمان و سبک زندگی دینی مردم این سرزمین صرفا در چند دهه معاصر شکل نگرفته است و ریشه در عمق هویت دینی و تاریخی این کشور دارد. جنبش عظیمی که در مسجد گوهرشاد سرکوب شد، به معنای واقعی کلمه یک نهضت بوده، نه یک اتفاق و حادثه تاریخی. به نوعی می توان قیام مسجد گوهرشاد را یکی از مقدمات پیروزی انقلاب اسلامی در سال 57 دانست. یعنی 53 سال بعد از مقاومت مردم در مسجد گوهرشاد انقلاب شد و سلطنت پهلوی سقوط کرد و در جهان کنونی نهضت حجاب و دفاع از کرامت زن مسلمان و سبک زندگی دینی در عمق اروپا و آمریکا نفوذ کرده است و به چالشی برای نظام های مدعی آزادی و حقوق بشر در غرب تبدیل شده است.
بنابراین می توان ادعا کرد که 7 سال دفاع مقدس فرهنگی و مقاومت مردم ایران در سالهای 1314 تا 1320 که با قیام مسجد گوهرشاد آغاز شد، مقدمه نهضت حجاب و نفوذ تفکرات دینی کنونی به کشورهای غربی است و ثمره خون شهیدان این قیام بعد از هشتاد سال در ایران و جهان به بار نشسته است. بنابراین بازخوانی این قیام مردمی می تواند نشاندهنده تاریخ مقاومت فرهنگی مردم به ویژه در ایران اسلامی باشد. در سالهای اخیر جریان طراحی شدهای برای تطهیر دوران پهلوی در رسانههای وابسته به غرب به راه افتاده است. یکی از ابعاد مهم واقعه گوهرشاد نشان دادن ددمنشی و استبداد رضاخانی است که به راحتی صدها نفر در یک شب و در مسجدی داخل حرم مطهر رضوی به خاک و خون کشیده میشوند. مهم تر از این کشتار استبداد رضاخانی در اعمال مجموعه سیاستهای فرهنگی ضد دینی این دوران است که با سرنیزه و اجبار به دنبال تغییر در مدل زندگی و حجاب مردم است. سایر اقدامات ضد دینی رضاخان نیز مانند ممنوعیت عزاداری، محدودکردن پوشیدن لباس روحانیت و مواردی از این قبیل اگر به صورت هنرمندانه و با گستردگی لازم نشر داده شود می تواند سطحی بودن تفکر توسعه و پیشرفت سلطنت پهلوی و روحیه ضد دینی آن را برای مردم آشکار سازد.
دوران کشف حجاب رضاخانی و آنچه که در روزها و شبهای قیام مسجد گوهرشاد اتفاق افتاده است علاوه بر ابعاد محتوایی، دارای جذابیتها و تراژدیهای رسانهای و هنری زیادی است که میتواند سرفصلهای جدیدی در تولید محتوای فعالیتهای فرهنگی و هنری کشور ایجاد کند.
اگر به فعالیتهای فرهنگی و تاریخی در دنیا نگاهی بیندازیم مشاهده میکنیم که برای اتفاقاتی بسیار کوچک تر از این واقعه موزه ایجاد و تولیدات رسانهای و هنری متنوعی انجام شده است. اما متاسفانه در میان فعالان فرهنگی و هنری بعد از انقلاب دوران استبداد رضاخانی با بایکوت کامل رسانهای و فرهنگی مواجه شده است و به جز تعدادی اندک از تولیدات هنری، اتفاق ویژهای نیفتاده است. باتوجه به این کمکاری و غفلت انجام شده و از طرفی فراگیری و جذابیت ماجرا توجه جدی تر از قبل برای شکلگیری گروههای خودجوش در حوزه تاریخ شفاهی و جمعآوری محتوا و همچنین ایجاد فضای جدیدی از تولیدات محتوایی و هنری نیاز است.
- ضمن تشکر از بیان دیدگاه خود به اطلاع شما رسانده می شود که دیدگاه شما پس از تایید نویسنده این مطلب منتشر خواهد شد.
- دیدگاه ها ویرایش نمی شوند.
- از ایمیل شما فقط جهت تشخیص هویت استفاده خواهد شد.
- دیدگاه های تبلیغاتی ، اسپم و مغایر عرف تایید نمی شوند.
واقعه گوهرشاد بهعنوان شاخصترین اعتراض مردمی علیه اقدامات ضد دینی رضاشاه اگرچه با یک بایکوت شدید خبری روبرو شد، بهگونهای که کسب اطلاع و یا اظهار نظر پیرامون این واقعه نیز جرم محسوب میشد، اما از ظرفیت بالایی برای تحلیل عکسالعملهای مردمی علیه کشف حجاب برخوردار است. در واقع استخراج مؤلفههای این واقعه عظیم و تلاش برای تطبیق این شاخصهها با عکسالعملهای مردمی در سایر نواحی و مناطق، الگویی مناسب برای یک تحلیل تاریخی است. بر همین اساس، این پژوهش با هدف بررسی اسناد و گزارشهای بازمانده از عکسالعملهای مردم نائین در فاصله سالهای 1321-1314 ه.ش نسبت به موضوع کشف حجاب و برخوردهای نیروهای دولتی با مردم این منطقه تهیه شده است. پس از این بررسی، عکسالعملهای مردم نائین علیه کشف حجاب را با شاخصههای قیام گوهرشاد تطبیق داده و میزان همآوایی مردم نائین با این قیام دینی مورد واکاوی قرار میگیرد. لذا سؤال اصلی پژوهش این است که: عکسالعملهای مردم نائین علیه کشف حجاب به چه میزان با شاخصههای قیام گوهرشاد همخوانی دارد؟
دکتر علی اکبر جعفری، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان
بهناز قائدشرفی، کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه اصفهان
مینا معینی، کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه اصفهان
- ضمن تشکر از بیان دیدگاه خود به اطلاع شما رسانده می شود که دیدگاه شما پس از تایید نویسنده این مطلب منتشر خواهد شد.
- دیدگاه ها ویرایش نمی شوند.
- از ایمیل شما فقط جهت تشخیص هویت استفاده خواهد شد.
- دیدگاه های تبلیغاتی ، اسپم و مغایر عرف تایید نمی شوند.
در دنیای امروز تاریخ شفاهی به عنوان یکی از شیوههای تاریخ نگاری مدرن برای رمز گشایی از حوادث ورویدادهای مختلف در سطح ملی و محلی مورد استفاده قرار میگیرد. در بسیاری از مراکز علمی، تحقیقاتی و دانشگاهی جهان، به کار بردن این روش چشم اندازهای نوینی را از زوایای پنهان ماجرا در مقابل مورخان و محققان گشوده است. در این مقاله سعی بر آن است که با کاربرد این ابزار مهم به حوادث مربوط به اجرای کشف حجاب در یک برش مکانی و پیامدهای آن در بین اهالی منطقه پرداخته شود. منطقه پیربکران با 86 کیلومتر مربع وسعت و 54 هزار نفر جمعیت یکی از بخشهای شهرستان فلاورجان در 15 کیلومتری جنوب غربی شهر اصفهان واقع شده است. اجرای فرمان کشف حجاب در ایران توسط رضاشاه در سال 1314، موجب حوادثی در این منطقه شده است که حاضران در این اتفاقات خاطرات خود را برای اطرافیان تعریف میکنند. تهیه پرسشنامه و مصاحبه هدفمند، آگاهانه، همراه با راستی آزمایی برای درک و فهم این رویداد تاریخی، اجتماعی و فرهنگی میتواند ابعاد موضوع را بهتر روشن نماید. جامعه آماری پژوهش؛ تعدادی از عاملان، ناظران و شاهدانی بودند که به نحوی از اجرای کشف حجاب در این منطقه خبر داشتند. مصاحبههای انجام شده در مدت سه ماه به صورت میدانی انجام گرفت که به علت کهولت سن مصاحبه شوندگان، کار مصاحبه به سختی انجام میشد اما دادههای جمع آوری شده بسیار ارزشمند است به طوری که در هیچ منبع تاریخی پیدا نمیشود. با توجه به این که در جریان مصاحبه سه نفر از مصاحبه شوندگان به علت کهولت سن فوت کردند، این امر اهمیت مصاحبه با افراد « آفتاب لب بام» را در جهت کشف حقایق تاریخی بیشتر روشن میکند.
ولی ا... مسیبی قمبوانی
دانشجوی دکترای تاریخ گرایش تاریخ محلی/ دانشگاه اصفهان
- ضمن تشکر از بیان دیدگاه خود به اطلاع شما رسانده می شود که دیدگاه شما پس از تایید نویسنده این مطلب منتشر خواهد شد.
- دیدگاه ها ویرایش نمی شوند.
- از ایمیل شما فقط جهت تشخیص هویت استفاده خواهد شد.
- دیدگاه های تبلیغاتی ، اسپم و مغایر عرف تایید نمی شوند.
یکی از مهمترین موضوعاتی که از سوی رضاشاه با پشتیبانی کشورهای استعمارگر از جمله انگلیس مورد هدف قرار گرفت، باورها و اعتقادات فرهنگی مردم بود. پیش از روی کار آمدن رضاشاه، تنها فرهنگ ملی به همراه فرهنگ مذهبی بر جامعه حاکم بود، اما پس از آن، ضلع دیگری به نام فرهنگ غربی در کنار دو ضلع دیگرِ فرهنگ ایران قرار گرفت و با نفوذ در ایران رشد نمود. در حکومت رضاشاه این سه بعد به طور کامل تحت تاثیر افکار وی قرار گرفته بود، چنانکه تغییر کلاه از اقداماتی بود که رضاشاه در راستای سیاستهای غرب گرایانه عملی نمود. گرچه موضوع تغییر کلاه در درجه اول، یک مسئله اجتماعی تلقی میشد، اما در خلال مقاومتهایی که از سوی جامعه در مقابل این سیاست رضاشاه ایجاد شد رنگ و بویی از آموزههای اسلامی دیده میشود که به عنوان نمونه میتوان به قیام مسجد گوهرشاد مشهد اشاره کرد. پرسش مطروحه میزان و چگونگی تاثیر گذاری آموزههای اسلامی بر این مقاومتها میباشد؟ آنچه به نظر میرسد، با توجه به همزمانی تغییر کلاه با مسائلی از جمله کشف حجاب و درک این مسائل از سوی مردم، آنان خواستار مطابقت کلاه با ارزشهای اسلامی جامعه خود در مقابل ارزشهای غرب بودند. این پژوهش بر اساس روش توصیفی_تحلیلی و اتکا به اسناد، مسئله تغییر کلاه از سال 1314ش تا 1307ش که مصادف با واقعه قیام مسجد گوهرشاد میباشد را مورد بررسی و برآن است تا میزان و نحوه تاثیرگذاری آموزههای اسلامی بر این قیام را مورد تحلیل و مداقه قرار دهد.
هادی وکیلی، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد
مصطفی لعل شاطری، کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی
امید مجنونی، کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی
- ضمن تشکر از بیان دیدگاه خود به اطلاع شما رسانده می شود که دیدگاه شما پس از تایید نویسنده این مطلب منتشر خواهد شد.
- دیدگاه ها ویرایش نمی شوند.
- از ایمیل شما فقط جهت تشخیص هویت استفاده خواهد شد.
- دیدگاه های تبلیغاتی ، اسپم و مغایر عرف تایید نمی شوند.
جریان روشنفکری در هر کشور یکی از جریانهای مهم و تأثیرگذار در جامعه است. در ایران این جریان به صورت یک جریان زنده و پویا سابقۀ زیادی نداشته است. به هرحال مواضع آنها در برابر برخی مسائل، مهم به نظر میرسد. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانهای، مواضع برخی از روشنفکران دورۀ پهلوی اول نظیر فروغی، تقیزاده، عیسی صدیق و مخبرالسلطنه را به صورت موردی در برابر کشف حجاب مورد بررسی قرار خواهد داد. البته برخی از روشنفکران شاید در این خصوص سکوت کرده باشند که دلایل سکوتشان مورد بررسی قرار خواهد گرفت. به نظر میرسد اکثر روشنفکران شاید با اصل کشف حجاب موافق بوده باشند ولی به صورتی که حکومت پهلوی آن را به اجرا در آورده بود، مخالف بودند.
هادی وکیلی، دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد
رضاعباسی ماکرانی، دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی مشهد
- ضمن تشکر از بیان دیدگاه خود به اطلاع شما رسانده می شود که دیدگاه شما پس از تایید نویسنده این مطلب منتشر خواهد شد.
- دیدگاه ها ویرایش نمی شوند.
- از ایمیل شما فقط جهت تشخیص هویت استفاده خواهد شد.
- دیدگاه های تبلیغاتی ، اسپم و مغایر عرف تایید نمی شوند.
صدور فرمان کشف حجاب در سال 1314ش. به دلیل پایبندی مردم به باورهای عقیدتی منبعث از دین مبین اسلام، نفرت و انزجار شدید از حکومت پهلوی را در سرتاسر ایران و به ویژه ناحیه خواف در شرق کشور به دنبال داشت. در پی اعلام رسمی این فرمان، طیف مردم، علما و خاصه بانوان به صورت خودجوش عکس العملی قاطع در راستای مقابله با این حرکت الگوبرداری شده از غرب نشان دادند. این واکنش سبب درگیری مأموران حکومتی با مردم و قتل و خونریزی آنان شد که در این میان اقدامات سریع و گوناگون زنان از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. این پژوهش با تکیه بر روش توصیفی_تحلیلی و مبتنی بر تحقیقات میدانی و بهره گیری از اسناد موجود بر آن است تا به این پرسش پاسخ دهد که هم راستا با سایر نقاط ایران، در خواف صدور این فرمان چه حرکاتی، به ویژه از سوی زنان به همراه داشته است؟ یافتهها حاکی از آن است که زنان این منطقه بر اساس آموزههای دینی خود به اقداماتی گسترده مبادرت ورزیدند که به عنوان نمونه میتوان به مهاجرت گروهی از آنان به افغانستان اشاره داشت.
عباس سرافرازی دانشیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد
رحیم جوان لاجی کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی
مصطفی لعل شاطری کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی
- ضمن تشکر از بیان دیدگاه خود به اطلاع شما رسانده می شود که دیدگاه شما پس از تایید نویسنده این مطلب منتشر خواهد شد.
- دیدگاه ها ویرایش نمی شوند.
- از ایمیل شما فقط جهت تشخیص هویت استفاده خواهد شد.
- دیدگاه های تبلیغاتی ، اسپم و مغایر عرف تایید نمی شوند.
شاخۀ علمی ترمینولوژی (اصطلاح شناسی) عهده دار معناشناسی اصطلاحات در حوزههای گوناگون دینی و غیر دینی میباشد که این شاخه علمی در هر حوزه به فراخور شرایط و اقتضائات آن حوزه، متد و روش ویژهای را به کار میگیرد. این متد و روش در شاخۀ علمی دیگری به نام متدولوژی (روش شناسی) طراحی و ترسیم میشود. این نوشتار توانسته است با تجزیۀ روش به منبع و اصول و قواعد، همۀ منابع مورد نیاز جهت ترمینولوژی دینی را شناسایی کند و برخی از اصول و قواعد مورد نیاز برای کار با این منابع را ارائه کند. روش ارائه شده در این مقاله بر اصطلاح «حجاب» به عنوان یک اصطلاح دینی تطبیق و پیاده سازی میشود تا فایده مندی و کارایی آنها در صحنۀ کاربرد و تطبیق روشن و شفاف گردد.
مرتضی خرمی، علوم قرآن و حدیث، دکترا، دانشگاه مازندران
جواد سلمان زاده، علوم قرآن و حدیث، دانشجوی دکترا، دانشگاه مازندران
- ضمن تشکر از بیان دیدگاه خود به اطلاع شما رسانده می شود که دیدگاه شما پس از تایید نویسنده این مطلب منتشر خواهد شد.
- دیدگاه ها ویرایش نمی شوند.
- از ایمیل شما فقط جهت تشخیص هویت استفاده خواهد شد.
- دیدگاه های تبلیغاتی ، اسپم و مغایر عرف تایید نمی شوند.