امروزه دانش در هر حوزه‌ای بستر و موتور محرکه آن بخش به حساب می‌آید و سخن از توسعه و پیشرفت بدون افزایش علم و دانش یک شوخی تلخ و بی‌فایده به شمار می‌رود. قطعا برای رسیدن به جهش در امنیت دریایی و توسعه امنیت بومی در حوزه دریا نیز، دانش حرف اول را می‌زند، چه این دانش در موضوع ساخت تجهیزات و تسلیحات باشد و چه در حوزه افزایش آمادگی نیروهای نظامی و پرسنل. اصولا هر نیروی نظامی اگر بخواهد در حوزه‌ای فعالیت حرفه‌ای و به ویژه تراز بین‌المللی داشته باشد بی‌شک قبل از هر چیز نیازمند آموزش‌های حرفه‌ای و نوین نیز هست و برای همین هم از اصطلاح امنیت دانش‌بنیان استفاده می‌کنیم. از این روست که با وجود داشتن پیشرفته‌ترین ادوات نظامی نیز نمی‌توان یک ارتش را کارآمد دانست تا زمانی که آموزش‌های متناسب و به‌روز آن‌ها را داشته باشد. مرحله مهمتر و پیشرفته‌تر بومی‌سازی این آموزش‌هاست به این معنی که اگر می‌گوییم وابستگی نیروی نظامی در حوزه تجهیزات و تسلیحات پاشنه‌آشیل بوده و می‌تواند نقطه ضعف کشور در بازدارندگی کامل به حساب آید، در حوزه آموزش نیز چنین وابستگی‌هایی خطرناک به نظر می‌رسند کما این‌که ما سابقه خروج ناگهانی مستشاران و اساتید نظامی خارجی را نیز همزمان با انقلاب اسلامی و تغییر سیاست‌های کلان کشور از وابستگی به خودکفایی و استقلال را در تجربه تاریخی خود داریم. در صورت رسیدن به چنین سطحی از دانش بومی‌شده است که می‌توان گفت علاوه بر امنیت دریایی ایران چه به لحاظ تسلیحات و چه دانش بومی‌شده می‌تواند در مقابل دشمنان خود با سطح بالایی از بازدارندگی عرض‌اندام کند.

 

آموزش در صلح، پیروزی در جنگ

در ویژه‌نامه جهش امنیت دریایی به صورت برجسته به سراغ یکی از مهمترین مراکز آموزشی نیروی دریایی ارتش به نام فرماندهی آموزش ناوگان یا به اختصار «فرمان» که با وجود اثرگذاری خود و اهمیت بالایی که دارد کمتر نامش را شنیده بودیم. مرکزی قدیمی با حدود نیم‌قرن سابقه که امروز با توسعه کمی و کیفی تاثیر بسزایی در افزایش دانش پرسنل نیروی دریایی دارد. برای شروع و برای این‌که بدانیم در این مرکز چه خدماتی داده می‌شود کسی را بهتر از فرمانده فرمان پیدا نکردیم و ایشان هم با رویی باز پاسخگوی سوالات ما شد.

وی در خصوص تاریخچه این مرکز و اقداماتی که صورت می‌گیرد، گفت: «بعد از این‌که پایگاه اصلی نیروی دریایی در منطقه یکم تاسیس شد به دلیل اهمیت بالای موضوع آموزش و رعایت اصل آموزش در صلح، پیروزی در جنگ؛ به این موضوع فکر شد که وقتی ناو ما می‌خواهد به دریا برود کارکنانش باید به‌روز باشند و آموزش‌های جدید را ببینند تا در صحنه واقعی عملکرد مناسبی داشته باشند، برای همین هدف این مرکز در سال 1354 تاسیس شد تا بتواند برای آموزش ناوها به کار برود. قبل از انقلاب و در ابتدای کار، اساتید و مربیان از کشورهای خارجی می‌آمدند اما بعد از انقلاب و با رفتن خارجی‌ها، اساتید و مربیان از مجموعه خود نیروی دریایی و ناوها جذب اینجا شدند. بعد از جنگ همان نفراتی که در ناوها در زمان جنگ حضور داشتند به مرکز فرمان آمدند و تجربیاتشان را در اختیار کارکنان جدید قرار دادند. این موضوع جهشی ایجاد کرد و ما را به سمتی سوق داد که توانستیم در استفاده از ناوشکن جماران اثرگذار باشیم چون آموزش نیروی انسانی جماران در این مرکز بود و اگر ما نیروهای آموزش‌دیده برای ناو نداشتیم کارمان خیلی سخت‌تر می‌شد. روند کار به این شکل است که ابتدا کارکنان را به مراکز آموزشی که در ساحل داریم، دعوت می‌کنیم و در شبیه‌سازهایی که ساخته شده‌اند تمرین می‌کنند مثلا یکی از کارکنان و تیمی که قرار است در ناو کار کند حریق شبیه‌سازی‌شده را در شرایط ایمن مهار می‌کند. بعد از این‌که این نفرات آموزش‌های تئوری را دیدند به همراه مربیان ما عازم دریا می‌شوند و در طول مدتی که در دریا هستند تمام شرایطی را که ممکن است برای یک ناو در دریا پیش بیاید توسط مربیان شبیه‌سازی می‌شود. در شبیه‌سازهای توپخانه با انواع سلاح‌ها و گلوله‌ها آشنا می‌شوند. شبیه‌ساز تهویه، توربین، دیزل و... را داریم و پس از این آموزش‌ها وقتی فرد به دریا می‌رود یک شناخت کاملی دارد. این آموزش توسط یک‌سری افسران دانشگاهی که سوابق خدمتی و علمی دارند در کنار درجه‌دارانی که بالای 25 سال خدمت در ناو دارند انجام می‌شود، در واقع فردی که قرار است در ناو خدمت کند اینجا کاملا آماده می‌شود. در دریا یک فرانمای تمرینات به اینها می‌دهیم و می‌گوییم این تمرینات را انجام دهند و وضعیت اعلام می‌کنیم مثلا وضعیت جنگی است یا وضعیت حریق که باید همه آموزش‌هایی که دادیم را زیر نظر مربی ما در یک شبیه‌ساز واقعی‌تر انجام دهد. در 5 روز آموزش‌ها را می‌بینند و اشکالات و ایرادات را اساتید یادداشت می‌کنند. سپس ناو به ساحل برمی‌گردد و دوباره در کلاس‌ها اشکالات برطرف می‌شود. در مرحله بعدی دوباره این ناو باید به دریا برود و دوباره تمریناتی می‌دهیم تا ببینیم اشکالات را برطرف کرده‌اند یا خیر. سرانجام در روز نهایی که روز آزمون است فرمانده منطقه و مقامات ارشد منطقه می‌آیند و آنچه این افراد یاد گرفته‌اند را رصد می‌کنند و امتیاز می‌دهند. این بخش آموزش در دریاست که پروسه یک ماهه دارد. بخش دیگر هم آموزش در ساحل است که دوره‌های بازآموزی و نیازمندی‌های آموزشی منطقه و ناوها را می‌گیریم و با توجه به نیازمندی‌ها و ضعف‌هایی که برایش کلاس پیش‌بینی می‌کنیم تا آموزش ببینند. تا زمانی که اولین ناوشکن ساخته شد فقط 2 بخش آموزش در ساحل و آموزش در دریا را این مرکز داشت. بعد از این‌که ناوشکن جماران ساخته و الحاق شد قسمت‌های دیگری مثل تیپ تفنگداران دریایی یا هوادریا و... هم برای انجام آموزش درخواست دادند و این آموزش‌ها توسط بخش آموزش در ساحل ما برنامه‌ریزی و انجام می‌شود. مثلا روش تصرف یک شناور را به صورت استاندارد آموزش می‌دهیم یا عملیات راپل توسط تیم ما آموزش داده می‌شود. بعد از سال 88، نیروی دریایی خود را رصد کرد و متوجه شد در بخش‌های ستادی و ساحلی دچار ضعف آموزش شده است برای همین متوجه مرکز فرمان شدند و این وظیفه به مرکز نظارت و ارزیابی ما داده شد تا آموزش یگان‌های ستادی را هم بر عهده بگیریم. آموزش‌هایی همچون آموزش مبارزه با سلاح‌های شیمیایی از دسته این اقدامات هستند. در یکی، دو سال اخیر بحث مهارت‌آموزی کارکنان وظیفه نیز مطرح و به ما سپرده شد که برای این کار یک بخش جدید به نام قرارگاه مهارت‌آموزی تشکیل دادیم. مرکز فرمان به عنوان قرارگاه مهارت‌آموزی کارکنان وظیفه ارشد آجا در استان هرمزگان است یعنی تمام آموزش‌هایی که برای سربازها در قالب فنی و حرفه‌ای در جاهای مختلف و سازمان‌های دولتی انجام می‌شود زیر نظر ماست. در واقع امروز مرکز فرمان از یک بخش آموزش در دریا به 4 بخش آموزش در دریا، آموزش در ساحل، نظارت و ارزیابی و قرارگاه مهارت‌آموزی گسترش پیدا کرده است.» به گفته فرمانده فرمان، این آموزش‌ها در حوزه زیردریایی‌ها هم وجود دارد البته با بخشی به نام فرماز(فرماندهی مرکز آموزش زیرسطحی) و به نظر می‌رسد دقیقا همین اقداماتی که برای آموزش دریایی یگان‌های شناور سطحی انجام می‌شود در مورد زیرسطحی‌ها هم وجود دارد و به ویژه از شبیه‌سازهای تخصصی نیز استفاده می‌شود. اما یک سوال برای من این بود که چه تفاوتی میان مراکز آموزشی دیگر نداجا مثل دانشگاه امام خمینی نوشهر یا مرکز آموزش رشت یا مرکز آموزش تکاوران منجیل وجود دارد. پاسخ فرمانده فرمان به این سوال هم جالب و منطقی است، او می‌گوید: «در این مراکز نفرات بدون هیچ آموزش و زمینه قبلی وارد می‌شوند. در واقع فردی که وارد دانشگاه علوم دریایی امام خمینی نوشهر می‌شود تا دیروز شخصی بوده و امروز اصول اولیه را یاد می‌گیرد اما فردی که پیش ما می‌آید چند سال است در نداجا حضور دارد و یک‌سری چیزها را می‌داند، او دریا را دیده و تجربه دارد اما دنبال جزییات است.» ابزار مهم و راهبردی در مرکز فرمان، شبیه‌سازهایی پیچیده هستند که بدون آن‌ها آموزش نیروها پرهزینه و خطرناک می‌شد و نکته افتخارآفرین این‌که به گفته فرمانده، همه این شبیه‌سازها در داخل تولید می‌شوند و از این لحاظ وابستگی وجود ندارد. شبیه‌سازهای ما همگی داخلی هستند حتی او معتقد است نسبت به کشورهای منطقه در حوزه آموزش بالاتر هستیم و هیچ کمبودی نداریم.

پس از توضیحات مقدماتی فرمانده فرمان، به همراه او برای بازدید از بخش‌های جذاب این مجموعه راهی شدیم. ابتدا همانطور که فرمانده گفته بود با 2 تن از پیشکسوتان نیروی دریایی یعنی آقایان گلی که جزو ارشد رسته‌های ناو بوده و 28 سال سابقه دارد و جناب دهدار که زمانی مدیر ماشینی ناو خارک به شمار می‌رفته همکلام شدیم. 2 مو سفیدکرده نیروی دریایی که حالا کوله‌باری از تجربه و دانش را برای افسران جوان به طبق اخلاص گذاشته‌اند و از این کار هم راضی به نظر می‌رسند. گلی می‌گوید انتقال تجربیات و دانسته‌های 28 ساله به جوان پر‌انگیزه امروز لذتی دارد که قابل وصف نیست، دهدار هم از روزهای تدریسش می‌گوید و این‌که او را یاد جوانی و سال‌های ابتدایی خدمتش انداخته. در ادامه به بخش کارآموزی سربازان وظیفه رفتیم و آنجا جناب همتی برایمان توضیح داد که سربازان از بدو ورودشان به خدمت سربازی در راستای قرارگاه مهارت‌آموزی که 2 سالی است در نیروهای مسلح کشورمان تشکیل شده تحت آموزش‌ها و دوره‌های کاربردی قرار می‌گیرند و می‌توانند با مدرک معتبری که برایشان صادر می‌شود، پس از خدمت به کار مشغول شوند. دوره‌های متنوع و بعضا جالبی مانند پرورش مرغ گوشتی، رشته‌های ورزشی، ‌ای‌سی‌دی‌ال، تعمیر دیزل دریایی، گچ‌کاری، تعمیر کولر اسپیلت، برق، مخابرات و... از جمله آن‌ها هستند. دوره‌هایی که هم زمان را برای سرباز مفید می‌کند و هم در هزینه آموزش صرفه‌جویی می‌شود.

 

شبیه‌ساز نقش برای انداختن ذهن ناوی‌ها به یک جنگ تمام‌عیار

اما از بخش‌های جالب و البته حساس در آموزش‌های ناوگانی، شبیه‌ساز نقش نام دارد. یک اتاق با حداقل نور و مانیتورهایی که دورتادور را پوشانده‌اند و یک سکان در انتهای اتاق که جایگاه فرمانده ناو هست همچنین یک مانیتور بزرگ در میانه اتاق که به صورت افقی قرار داده شده، در واقع تجمیع‌شده 2 اتاق عملیات و پل فرماندهی ناو را شبیه‌سازی می‌کند. در اینجا نفرات یک ناو می‌توانند ضمن تجربه شرایط واقعی، هدایت امور را آزمایش کنند. در واقع هر آنچه در اتاق عملیات و پل فرماندهی فرمانده باید ببیند دقیقا در اینجا وجود دارد، مانیتور سلاح هوایی، سلاح زیردریایی، اژدر، سونار، موتورخانه و... و البته صحنه عملیات که توسط فرمانده ناو از همان مانیتور افقی هدایت می‌شود. از این اتاق‌ها 5 نمونه دیگر هم هست و تیم‌های مختلف در نقش‌های مختلف خودی و دشمن در هر کدام از این اتاق‌ها به عنوان یک ناو عملیاتی جنگ فرضی را تمرین می‌کنند. حتی برای این‌که بهتر در جریان کار قرار بگیریم دقایقی فضای واقعی را ترسیم کردند، چراغ‌های قرمزی که مدام خاموش و روشن می‌شدند و صدای بوقی که قطع نمی‌‌شد به همراه مانیتورهای اطراف که با رادارهای خود صحنه را نشان می‌دادند همگی فضایی شبیه فیلم‌های سینمایی جنگی را به خاطر می‌آورد. اینجا بخش مخابرات هم دارد و مربیان کارکشته ارتباطات رادیویی و حتی مرس زدن را با افسران ناوها تمرین می‌کنند.

 

یک اتاق پرهیجان برای جنگ فرضی

اما یک اتاق هیجان‌انگیز دیگر در این مرکز، اتاق جنگ نام دارد. حتما در فیلم‌های جنگی ایرانی یا خارجی دیده‌اید که علاوه بر میدان جنگ و درگیری واقعی، عده‌ای از فرماندهان و روسا هم در سالنی هستند و روی یک میز با ماکت یا نقشه میدان جنگ ترسیم شده و آن‌ها با ابزارها یا عروسک‌هایی وضعیت استقرار نیرو و ادوات خودی و دشمن را مشخص کرده و در ادامه با رسیدن خبرهای جدید تغییر می‌دهند تا در نتیجه بتوانند تصمیمات و تاکتیک‌های درست را اعمال کنند. در اتاق جنگ مرکز فرمان هم به نوعی چنین چیزی داریم و برای وضعیت جنگ شبیه‌سازی جالبی صورت گرفته است. یک سالن نسبتا بزرگ با چند ردیف صندلی تاشو در دور تا دور سالن و یک نقشه بزرگ از وضعیت دریای عمان و خلیج فارس در مدار 10درجه اقیانوس هند که روی زمین پهن است و وضعیت استقرار نیروهای خودی و نیروهای منطقه‌‌ای و فرامنطقه‌ای و پایگاه‌های دوطرف مشخص شده، در کنار اینها قطعات پلاستیکی رنگارنگ وجود دارند که وضعیت شناورهای سطحی و زیرسطحی دوطرف را مشخص می‌کنند و فرماندهان بر اساس خبرهای جنگی آن‌ها را جابه‌جا خواهند کرد. اما این اتاق با این توصیفی که شد چه فایده‌ای دارد؟ شبیه‌ساز بازی جنگ اینطور است که فرماندهان یگان‌ها می‌آیند و یک تیم داوری می‌نشیند و فرمانده ناو و رده‌های بالاتر را در شرایط جنگی قرار می‌دهند و می‌گویند این توانایی و سرمایه‌های تو و طرف دیگر دشمن می‌نشیند. تفاوتش با شبیه‌ساز نقش این است که اینجا باعث می‌شود که طوفان مغزی به وجود بیاید. تیم داور فقط داوری نمی‌کند و نکات مهم را می‌نویسد. در این بازی ممکن است به ذهن یک نفری تاکتیکی بیاید که در آینده یک تاکتیک خوب رزمی شود. در این فشار سعی می‌کنند ابتکار به خرج دهند و این طوفان مغزی ایده می‌دهد. البته چنین نقشه‌ای را هم در ستاد فرماندهی داریم تا در زمان جنگ واقعی هم فرماندهان با هم در مورد شرایط جنگ بحث می‌کنند. بخش دیگر این ساختمان، آمفی‌تئاتر بود که در آنجا هر فردی که می‌خواهد فرمانده ناو شود باید آزمون بدهد. برای این کار مسئولان منطقه می‌آیند و افراد رده بالای هر بخشی هم هستند و فرمانده سوالات اینها را جواب را می‌دهند. این مرحله آخر است. فرمانده جوان آموزش‌ها را دیده، کلاس را رفته، آزمون کتبی را داده و از آزمون شفاهی هم باید با موفقیت عبور کند. گویا واقعا هم بی‌رحمانه و بدون رودربایستی است. مرکز فرمان در قلب منطقه یکم دریایی در بندرعباس همچنان در حال نوسازی است چه در حوزه ساختمان و تجهیزات چه در کسب مهارت‌های جدید و تخصص‌های به‌روز برای انتقال به پرسنل، به همین دلیل است که به نظر می‌رسد در سال‌های آینده زمینه پیشرفت و توسعه این مرکز همزمان با گسترده‌تر شدن ماموریت‌های نیروی دریایی و الحاق شناورهای سطحی و زیرسطحی جدیدتر به این نیروی راهبردی فراهم باشد. یک توسعه پایدار و همه‌جانبه در نیروی دریایی ارتش قطعا نیازمند بنیان‌هایی از دانش روز است و امنیت دریایی دانش‌بنیان ثمره شیرین این رویکرد خواهد بود.