بخش چهارم
 

در کسوت شاگردی

درس‌خواندن از آن کارهای سهل و ممتنع است؛ افرادی که اهل درس خواندن نیستند، آن را کاری ساده می‌پندارند و حتی بر این باورند که ساده‌تر از این کار، پیدا نمی‌شود! اما اگر وارد عرصه علم‌آموزی شوند، خواهند دانست که به قول حافظ «هزار نکته باریک‌تر ز مو این‌جاست / نه هر که سَر بتراشد، قلندری داند». حال اگر فراگیری دانش را نه در دنیای مدرن امروز، بلکه در روزگار کتاب و کتابخانه و قلم و دوات تصور کنیم، کار بسی سخت‌تر خواهد شد. در این شرایط، درس‌خواندن، آموختن و از همه مهم‌تر، نظر استاد را به خود جلب کردن، خبر از سخت‌کوشی و فراستی می‌دهد که آینده‌ای درخشان را در پی دارد. آیت‌ا... خامنه‌ای در دوران تحصیل، روزگاری که کسوت شاگردی داشتند و افتخار حضور در درس بزرگان حوزه را یافتند، آن‌چنان در فراگیری علم متمرکز و کوشا بودند که استادی مانند مرحوم آیت‌ا... شیخ مرتضی حائری، به طور خصوصی به تدریس برای معظم‌له پرداخت. آقا، در انتخاب استاد نیز، دقت و باریک‌بینی فراوانی داشتند؛ درسی را می‌پسندیدند که در کنار بار علمی بالا، صیقل دهنده روح باشد و عامل تزکیه نفس؛ شاگردی درس امام خمینی، انتخاب آگاهانه آیت‌ا... خامنه‌ای با چنین رویکردی بود. روایت مختصر شیوه و سبک شاگردی آقا را می‌توان در این دو حکایت خواندنی و البته کمتر شنیده شده، دید؛ حکایت‌هایی که در ادامه با هم مرور می‌کنیم.
امام خمینی و تدریس متفاوتش
آقا، طلبه‌ای تشنه آموختن بودند. خیلی وقت‌ها درس یک استاد به دلشان نمی‌نشست و آرزو می‌کردند که در درس بهتری حاضر شوند. به همین خاطر بود که وقتی فرصتی می‌یافتند، مثلاً سفری می‌کردند به قم یا عتبات، سراغ درس علما و مدرسان بنام می‌رفتند تا عیار تدریس آن‎ها را بسنجند. شاید برای آیت‌ا... خامنه‌ای بیان استاد چندان مهم نبود؛ ایشان به حجم اطلاعات و نحوه و ترتیب ارائه آن‎ها و البته شخصیت استاد توجه داشتند. احتمالاً به همین دلیل، وقتی در سال 1336ش، برای نخستین‌بار در درس امام خمینی حاضر شدند، آن‌چنان به دلشان نشست که بعد از آغاز تحصیل در قم، برای حضور در درس امام، درنگ نکردند: «دید که آقای خمینی در مسجد سلماسی برای صدها طلبه، نزدیک به 500 نفر شاید، درس می‌گوید؛ روی زمین هم می‌نشیند و درس می‌دهد. آن مجلس را به نسبت آن‌چه که در مشهد و در درس آیت‌ا... میلانی درک کرده‌بود، گرم‌تر یافت. برایش تازگی داشت که استاد بلند صحبت کند و شاگردها از هر طرف اشکال کنند. احساس کرد پویایی در جان محفل درسی خودنمایی می‌کند. سال 1337ش که برای ادامه تحصیل به قم آمد، از نخستین درس‌هایی که انتخاب کرد، درس آقای خمینی بود و تقریباً یک دوره اصول را نزد او درس آموخت؛ آموزش فقه را هم، غیر از آن‌چه از آقای حائری [فرا] گرفت، بقیه را نزد آقا روح‌ا... گذراند.» برای آقا، شخصیت استادش بسیار مهم بود؛ این مسئله علاوه بر سطح سواد و نحوه اداره مجلس درس، برای معظم‌له اهمیت داشت. سلوک شخصیتی و علمی امام خمینی، با بقیه استادان آن زمان حوزه علمیه قم، آشکارا فرق می‌کرد. جدیّت امام در درس، بسیار بیشتر از دیگران بود و ایشان با شاگردانش، صحبت و مراوده غیردرسی نداشت. آقا در این‌باره می‌گویند: «طبعاً چنین مدرسی باید برای طلبه‌ها دلنشین نباشد [و] کسی از این مدرس خوشش نیاید. [اما] درست به عکس بود، یعنی طلبه‌ها از ایشان با وجود این سردی روابط ... به قدری خوششان می‌آمد و این‌قدر ایشان را دوست داشتند که من کمتر نظیر آن را در روابط شاگرد و استاد در قم [و مشهد] دیده‌ام ... هر کس اشکال می‌کرد، فوراً جواب را کف دستش می‌گذاشت ... اتفاق می‌افتاد گاهی اشکال طلبه وارد بود، اما ... ایشان در جواب نمی‌ماند؛ جواب را می‌داد، منتها فردایش [مثلاً] ... از آن جواب عدول می‌کرد ... یادم می‌آید یکی دو مورد را که ایشان از اشکال‌کننده تقدیر کردند که اشکال تو وارد است.» این جذابیت‌ها، در کنار درس‌های اخلاقی امام، باعث شده بود که آقا بیشتر به استادشان علاقه‌مند شوند؛ آقا درباره درس‌های اخلاقی امام که گاه، به مناسبتی در حاشیه درس‌های اصلی حوزوی ایشان مطرح می‌شد، گفته‌اند: «قیامتی برپا می‌شد. طلبه‌ها گریه می‌کردند ... در دل طلبه‌ها واقعاً غوغا می‌انداخت ... همه چیز را در دل انسان تغییر می‌داد. من در طول چند سالی که درس ایشان رفتم، چند بار این توفیق را پیدا کردم [که زیر بارش این گفته‌ها بنشینم.]» به عبارت بهتر، آقا در انتخاب استاد، به جامعیت علمی و اخلاقی توجه داشتند. (1)
کلاس خصوصی آیت‌ا... حائری
آقا به جز درس امام، در درس چند نفر دیگر از مراجع و علمای قم هم شرکت می‌کردند که در میان آن‎ها، درس آیت‌ا... شیخ مرتضی حائری، بیش از دیگران مورد توجه ایشان قرار گرفت؛ هر چند که جلسات درس آیت‌ا... حائری، خیلی شلوغ و شاید پرشور نبود: «ایشان خیلی خوش بیان نبود، اما من می‌پسندیدم. همان که بود، من خوشم می‌آمد. شاگردان ایشان تدریجاً کم شدند و [غیر از من] دو نفر ماندند.» (2) واقعیت آن بود که بحث‌های سنگین و شیوه بسیار دقیق آیت‌ا... حائری در شرح و توضیح مباحثی که به شاگردانش ارائه می‌کرد، برای طلابی که از بنیه علمی مناسب برخوردار نبودند، سخت و دشوار بود؛ اما نه برای سید جوان و با استعداد خراسانی: «درس پراستفاده‌ای بود برای من. حواشی را نگاه می‌کردم، حرف می‌زدم، اشکال می‌کردم و ایشان هم جواب می‌داد. می‌نوشتم. گاهی نوشته‌های حاج شیخ مرتضی را می‌گرفتم. ایشان هم خودش درسش را می‌نوشت. من نوشته‌های ایشان را می‌گرفتم و نوشته‌های خودم را تکمیل می‌کردم. برای من درس بسیار مفیدی بود.» (3) ملاک آقا برای حضور در این کلاس خصوصی هم، علاوه بر بارِ علمی استاد، صفای معنوی و اخلاقی ایشان بود. آیت‌ا... سیدجعفر شبیری زنجانی درباره این استاد می‌گوید: «بیش از علمیّت و دقت آیت‌ا... حائری، صفای ایشان قابل توجه بود. وقتی هرکسی با ایشان یک ساعت می‌نشست، صفا را در ایشان احساس می‌کرد. من یادم می‌آید در هر مجلسی ایشان را می‌دیدم، ولو این‌که فاصله زیاد بود، من همه‌اش دلم می‌خواست ایشان را نگاه کنم؛ خیلی لذت می‌بردم از دیدن ایشان. تقوای ایشان که خیلی پای‌بندی عجیب به رضای خدا داشتند و این‌که بدون رضای خدا قدمی برندارند و حرفی نزنند. با هر قشری اعم از روحانیون یا غیرروحانیون که برخورد می‌کردند، صفای ایشان کاملاً مشخص بود.» (4) آیت‌ا... خامنه‌ای در درس‌های استاد خود، سراپا گوش بودند، می‌آموختند، اشکال وارد می‌کردند و آن‌قدر در علم‌آموزی دقت داشتند که حتی آیت‌ا... حائری را به وجد می‌آورد: «من خیلی از مباحثه با ایشان (آیت‌ا... خامنه‌ای) لذت می‌بردم. خیلی سریع به اشکالات توجه می‌کردند و در بحث خیلی باانصاف بودند. آقا در درس اشکال می‌کردند و از شاگردان مورد توجه آیت‌ا... حائری بودند. البته من الان خیلی جزئیات آن زمان یادم نیست، اما نظرم می‌آید که قبل از فوت آیت‌ا... حائری وقتی عیادتشان رفتم و خدمتشان رسیدم، دیدم ایشان اشاره به آن دوران کردند که آقا در درس ایشان شرکت می‌کردند. ایشان فرمودند: آقا در بحث که شرکت داشتند، خیلی خوش‌فهم بودند و خوب می‌فهمیدند. حُسن ایشان هم خوش‌فهمی و هم صاف‌فکری ایشان بود.» (5) علاقه استاد به شاگرد چنان عمق داشت که گاه درس عمومی خود را به تأخیر می‌انداخت تا بتواند به پرسش‌های آیت‌ا... خامنه‌ای، با حوصله و دقت بیشتری پاسخ دهد. آیت‌ا... حائری در پاسخ به انتقادات برخی شاگردانش بابت تأخیر در شروع درس گفته‌بود: «من درس دیگری دارم که بسیار با اهمیت است و گاهی به دلیل طولانی شدن آن درس، دیرتر به درس عمومی خود می‌رسم.» (6)
 

پی‌نوشت:
«شرح اسم: زندگی‌نامه آیت‌ا... سیدعلی حسینی خامنه‌ای (1357 - 1318)»، نوشته هدایت‌ا... بهبودی، نشر مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1391؛ صفحات 94 و 95
همان، ص 82
همان، همان‌جا
گفت‌وگو با آیت‌ا... سیدجعفر شبیری زنجانی به مناسبت سالروز ارتحال آیت‌ا... شیخ مرتضی حائری؛ پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار رهبر معظم انقلاب (Khamenei.ir)
همان، همان‌جا
به نقل از آیت‌ا... محمود رجبی، رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در گفت‌وگو با خبرگزاری رسا؛ 18 خرداد 1400 (کُد خبر: ۶۸۱۹۹۹)