دیپلماسی دفاعی مکمل دیپلماسی سیاسی
بررسی تاثیر حضور ناوگروههای ایرانی در آبهای آزاد بویژه اقیانوس اطلس در حوزه دیپلماسی دفاعی
اصطلاح دیپلماسیدفاعی را اولین بار صاحبنظران بریتانیایی از سال 1998 میلادی وارد ادبیات روابط و سیاست کردند. بهگمان انگلیسیها دیپلماسیدفاعی یکی از 8 ماموریت تعریف شده برای نیروهای نظامی بریتانیاست که هدف از اجرای آن دفع دشمنیها، ایجاد و حفظ اعتماد و پیشبرد کنترل دموکراتیک نیروهای نظامی است. واقعیت این است که دارندگان قدرت در دریاها هم میتوانند در این حوزه هنرنمایی کرده و از فن دیپلماسیدفاعی برای نزدیک شدن دولتها و ملتها بهره گیرند، به عبارتی این بار سلاح و جنگافزار مسبب جلوگیری از جنگ میشود.
بزرگان علم روابطبینالملل، دیپلماسی را ابزاری میدانند که میتواند هنرمندانه از بروز یک جنگ بزرگ جلوگیری نماید اما وقتی یک ناو جنگی با تمام سازوبرگ نظامی و تسلیحاتی خود عزم حضور در یک بندر یا منطقه دریایی را میکند، آیا بازهم میتواند پیامآور صلح و دیپلماسی باشد؟ زمانی میان دیپلماسی بهعنوان اصلیترین ابزار سیاست خارجی و دفاع بهعنوان اصلیترین ابزار سیاست دفاعی خط و مرز مشخصی وجود داشت. بر ایناساس نظامیان صرفا زمانی وارد عمل میشدند که دیپلماسی سیاسی با بنبست مواجه میشد. این رویکرد همان رهیافتکلاسیک نسبت به موضوع راهبرد و جنگ بود که براساس آن جنگ ادامه سیاست تلقی میشود. در عصر حاضر و در عرصه جدید سیاست بینالملل با فراهم شدن زمینه همکاریهای مختلف میان کشورها در حوزه نظامی و دفاعی خط سیر جدیدی برای فعالیت حوزه دفاع در عرصه دیپلماسی تعریف شده، بهنحوی که هر روز بیش ازپیش سخن از دیپلماسی دفاعی به میان میآید. میتوان توضیح داد که در حالت معمول، تصور عمومی این است که نزدیک شدن شناور نظامی مسلح به آبهای سرزمینی یک کشور مستقل و مقتدر میتواند مفهومی خطرناک داشته باشد اما در پرتو دیپلماسیدفاعی، سالهاست که رسم دیدو بازدید میان ناوگروههای نظامی در دریا برقرار شده و اتفاقا این موضوع میتواند به تعمیق روابط دوستان بین 2 کشور هم کمک زیادی کند، همچنین کشورها سالیان سال است که فهمیدهاند با توجه به حجم بسیار بالای تجارت در دریا و حضور هزاران شناور نظامی و غیرنظامی که شبانهروز در دریاهای آزاد و تحت حاکمیت تردد میکنند، باید ارتباطات و تعاملات دریایی نیز میان اینها در سطح خوبی باشد که اگر نباشد هر لحظه دریا میتواند به جهنمی از درگیری و تنش میان کشورها بر سر منافع اقتصادی و سیاسی بدل گردد.
دیپلماسیدفاعی بهعنوان مکمل دیپلماسی سیاسی، مقولهای است که بهطور عمده از سوی سازمان دفاعی کشورها مورد پیگیری واقع میشود. این سازمانها تلاش دارند با استفاده از ظرفیتهای سختافزاری و نرمافزاری این مقوله، تعاملاتی را با بازیگران بیرونی برای تامین بهتر منافع ملی و بهبود شاخصهای امنیت ملی برقرار کنند. فهم درست دیپلماسیدفاعی مستلزم توجه به رابطه بین نیروی نظامی و سیاست است. دیپلماسیدفاعی، مفهوم و عملی است که حکایت از درک نفوذ و کارایی ارتش «نیروی نظامی» و فعالیتهای نظامی فراسوی کارویژه اصلی آن یعنی جنگ و دفاع و همچنین درک پیوند الزامی بین نیروی نظامی و دیگر عناصر قدرت ملی از ابتدا مورد اذعان نظریهپردازان و دستاندرکاران نظامی و سیاسی بوده است.
دیپلماسیدفاعی، بخشی از قدرت ملی جمهوریاسلامی ایران است که درکنار سیاست خارجی، منبع اعمال قدرت برای بالا بردن ظرفیت اقدام و کنش کشورمان در روابط خارجی(دو و چندجانبه) را تشکیل میدهد و نه تنها ناظر بر کاربست سیاست دفاعی در عرصه دیپلماسی، بلکه متضمن سهیم شدن دیپلماسی در حوزه سیاست دفاعی میباشد .
امروزه دیپلماسیدفاعی بهعنوان ابزاری اجتنابناپذیر برای امنیت ملی جمهوریاسلامی ایران موردتوجه قرار گرفته که توانایی آن را دارد تا هزینههای اقدام در محیط سیاسی و امنیتی را با تکیه بر مدیریت دانش، کاهش دهد و تقویت و اثرگذاری قدرت کنش در حوزه بینالمللی را نیز ارتقا دهد. برای ایجاد قدرت اقدام به تولید ایده و گفتمان نیاز است و دیپلماسیدفاعی تامین این نیازها و پیششرطها را دنبال میکند. یکی از موارد بهرهگیری جمهوریاسلامی ایران از دیپلماسیدفاعی درواقع پاسخ به تهدیدات فراروی جمهوری اسلامی ایران در محیط منطقهای و بینالمللی است.
در جمهوری اسلامی ایران دیپلماسی دفاعی بهعنوان تقویت تلاشهای بخش دفاع در حوزه روبنایی در روند بازسازی بنیه دفاعی کشور محسوب میشود که بهعنوان یک مفهوم جدید مورداستفاده قرار گرفته و در تدوین رهنامه دفاع و امنیت ملی بران تاکید شده است.
یکی از کارکردهای کلان در حوزه دیپلماسیدفاعی و امنیتسازی و قدرتسازی یا تسهیل الگوهای تامین منافع و امنیت براساس مدیریت دانش در ادوار گوناگون است. درواقع برای امنیتملی فقط قدرت دفاعی کافی نیست. این قدرت باید در تعامل با سایر بازیگران تقویت و بازگو شود و در گردونه مبادلات سیاسی قرار گیرد. همچنین قدرت دفاعی فقط برای دفاع از تمامیت ارضی برابر حمله مستقیم متجاوز نیست، بلکه باید به چرخه اقتصاد ملی و قدرت اقتصادی و سیاسی نیز کمک کند. با مذاکرههای سیاسی بهصورت صرف و از طریق نهادهای غیردفاعی نمیتوان مبادلههای نظامی را محقق نمود یا انجام رزمایش، تبادل کارشناس نظامی، آموزش دفاعی مشترک، طرحریزیهای مشترک دفاعیو امنیتی، تشکیل سازمانهای دفاع منطقهای، تشکیل کارگروههای مشترک موقت یا دایمی دفاعی، همگرایی و ایجاد گروههای همفکر برای هدایت کار ویژههای دفاعی نهادهای بینالمللی و مانند آن را محقق ساخت. پس این عوامل باید از طریق مسئولان نظامی در تحقق راهبرد دفاعی جمهوریاسلامی ایران با تکیه بر اسناد بالادستی، بخصوص سند چشمانداز20ساله کشور بر تعامل سازنده و موثر با جهان در جهت تقویت دیپلماسیدفاعی بیش از پیش مصمم باشند و در راستای ارتقای جایگاه منطقهای و جهانی جمهوری اسلامی ایران اهتمام ویژهای ورزند .
حوزه مناسبات دفاعیو امنیتی، از جمله حوزههایی است که زیرعنوان دیپلماسی دفاعی شکل گرفته است. در چنین چارچوبی جمهوریاسلامی ایران به عنوان یک بازیگر فعال منطقهای به اهمیت نوع دیپلماسی خود بهدلیل شکلبندی ژئوپلتیک جنگ در منطقه واقف بوده و تلاش کرده تا در روندهای منطقهای به صورت فعالانه شرکت کند.
دیپلماسیدفاعی موتور پیشران برای نظام و نیرویدریایی
یکی از ابهامات در حوزه دیپلماسیدریایی پرهیز از موازیکاری و تناقض میان وزارتخارجه به عنوان محور اصلی سیاست خارجی با دیپلماسیدفاعی با محوریت نیرویدریایی ارتش است. موضوعی که باید با درایت و تدبیر قبل از تولید مشکل، حل شده باشد، درواقع سیاستهای کلی نظام در حوزه سیاست خارجی از سوی رهبری تعیین و به وزارتخارجه ابلاغ میشود و نظامیها دیپلماسی خود را برگرفته از وزارتخارجه میدانند. گویا هیئتهای عالیرتبه از نیروهای نظامی که میخواهند به خارج کشور بروند حتما باید با تصویب رهبری باشد و باید گردش کاری که خدمت ایشان میرود نیز نظر وزارتخارجه را داشته باشد که نشان میدهد کار هماهنگ جلو میرود تا موازیکاری و تزاحم مطرح نباشد.
بهنظر میرسد مهمترین فایده دیپلماسیدریایی در حوزه دفاعی، فرصتسازی برای کشور در یک حوزه گسترده است که میتواند از سویی به عنوان یک موتور پیشران برای ارتقای سطح آموزش و تجهیزات به شمار رود. اهتزاز پرچم و اعمال حاکمیت ایران در آبهای بینالمللی و سواحل کشورهای دوست که معانی و پیامهای خاص خود را دارد، بههمراه نمایش فرهنگ و تمدن ایرانیاسلامی که با فناوریهای روز به چنان توانی در دریانوردی رسیده که ماموریتهای بلندو سخت را پیش میبرد، از جمله این فرصتهاست. تقویت روابط دوجانبه و جلوگیری از انزوایی که آرزوی دشمنان این مرز و بوم است نیز میتواند در تبیین اهداف و فواید دیپلماسیدفاعی دریایی دیده شود .
گذار از دوره وابستگی به استقلال در تصمیمگیری نظامی
در دورهای قدرتهای جهانی سعی داشتند تا در جهت سوءاستفاده از این موقعیت ژئوپلتیک، جایگاه کشورمان را بالا ببرند اما این براساس خواست و در جهت منافع قدرتهای جهانی بود، نه منافع و خواست ملت ایران، درحالی که امروز چنین فرش قرمزی برای ما پهن نشده و این اراده ملت ایران است که مبتنی بر اندیشههای ملی و اسلامی شکل گرفته و باعث ارتقای ما در سطح منطقه و جهان شده است. جمهوری اسلامی ایران از اواسط دهه80شمسی و با نظریه جدید رهبر معظم انقلاب اسلامی مبنی بر راهبردی شدن نیرویدریایی ارتش و حضور در آبهای بینالمللی که با شدت گرفتن دزدیدریایی در منطقه خلیج عدن همراه بود، به موضوع دیپلماسیدفاعیدریایی با جدیت بیشتری پرداخت. در گذشته سابقه تعاملات دریایی تنها به حضور سالیانه ناوگروه آموزشی کشورمان در سواحل کشورهای دوست برمیگشت اما با راهبردی اعلام شدن نیرویدریایی، وقتش رسیده بود تا جدیتر از همیشه و در 4 دسته آموزشی، اطلاعاتی، عملیاتی و صلح و دوستی ناوگروههایی اعزام شوند که تاکنون از اردیبهشت سال 88 که اولین ناوگروه با هدف مبارزه با دزدان دریایی و با حضور ناوشکن البرز و ناو لجستیک بوشهر به مدت 58 روز به خلیج عدن رفتوبرگشت، 75ناوگروه دیگر اعزام شدهاند که آخرین آنها مهمترین و تاریخیترینشان است که توانسته 44هزار کیلومتر را در اقیانوس هند دریانوردی کند و برای اولین بار به اقیانوس اطلس گام نهد و سپس از مسیر مدیترانه به کشور بازگردد.
اگرچه در آذرماه سال 95 ناوگروه چهلو چهارم ما شامل ناوشکن البرز و ناو پشتیبانی بوشهر با عبور از دماغه امید نیک در بندر دوربان آفریقایجنوبی که دروازه اقیانوس اطلس به شمار میرود، لنگر انداخت اما اتفاق اخیر با حضور ناوشکن ایرانی سهند و ناوبندر مکران که تغییر کاربری داده شده، تاریخی و بینظیر است، چراکه توانست در شرق اقیانوس اطلس از جنوبیترین نقطه آفریقا تا شمال غرب اروپا دریانوردی کند و به بندر سنپترزبورگ برسد.
حاتمی:
دیپلماسی دفاعی باعث تقویت سایر روابط ما با کشورها میشود
امیرسرتیپ حاتمی وزیر پیشین دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در گفتوگو با ویژهنامه اطلسایرانی در اینخصوص، کار ناوگروه نیرویدریایی ارتش جمهوریاسلامی ایران در حضور در اقیانوس اطلس را بسیار باارزش توصیف کرد و آن را نشاندهنده توانمندی نیرویدریایی ارتش و اقبال کشورهای مختلف نسبت به این حرکت دانست که در روابط بهتر با کشورها حتما موثر خواهد بود.
وی همچنین اینگونه اعزامها در حوزه دیپلماسیدفاعی را مکمل دیپلماسی سیاسی عنوان کرد و افزود: «همه این اقدامات در چارچوب سیاست خارجی جمهوریاسلامی ایران انجام میشود. درواقع در حوزههای دیپلماسی دفاعی، اقتصادی و اجتماعی، هرکدام بخشی از ارتباط ما با بقیه کشورها را تقویت میکنند و بخش دفاع از بخشهایی است که وقتی ارتباطات تقویت میشود و به یک حدو اندازه قابل قبولی میرسد، تسهیل و تسریع در روابط دیگر ما را به همراه خواهد داشت.»
خطیبزاده:
دیپلماسیدفاعی، راهبردی برای دستیابی به منافع ملی حیاتی کشور است
در همینرابطه ویژهنامه اطلسایرانی با سعید خطیبزاده سخنگوی وزارت امورخارجه کشورمان نیز گفتوگو کرده است که حاصلش را در ادامه میخوانید.
رابطه میان دیپلماسیدفاعی و سیاست خارجی چگونه است و جایگاه دیپلماسیدفاعی و قدرت دریایی در روابط بینالملل چیست؟
یکی از مهمترین حوزههای راهبرد دفاعی هر کشور را دیپلماسیدفاعی، بهعنوان ابزار حصول حداکثری منافع ملی تشکیل میدهد. اگرچه گفته شده که حوزه نظامی آخرین حربه قابل استفاده در دیپلماسی است، ولی هنوز هم مهمترین و بازدارندهترین ابزار است. حوزه نظامی درواقع در خدمت یک دیپلماسی موفق قرار میگیرد و بهنوعی حالت همافزایی در ارتقای جایگاه کشور دارد. بنابراین از منظر روابط بینالملل، توانایی یک ملت در استفاده از نیرویدریایی میتواند به یک کشور به عنوان قدرت منطقهای و یا بینالمللی در رقابت موثر با دیگر کشورها کمککننده باشد. همکاری و برقراری تعاملات دفاعی دو و چندجانبه و تقویت همکاریهای موجود در سطح منطقهای و فرامنطقهای، و نیز تقویت ارتباط با سازمانهای دفاعیو امنیتی منطقهای و بینالمللی، از برنامههای حوزه دیپلماسیدفاعی است که میتواند به کمک سیاست خارجی بیاید.
چگونه دیپلماسی دفاعی جمهوریاسلامی ایران بویژه دیپلماسی نظامی دریایی ما، توانسته به سیاست خارجی ایران بخصوص در حوزه همکاریهای منطقهای کمک کند؟
یکی از سیاستها و راهبردهای ایران طی ادوار گذشته، تاکیدبر تقویت رویکردهای دیپلماتیک و گفتوگومحور بین کشورهای منطقه جهت ارتقای امنیت و تامین ثبات، در جهت نیل به توسعه پایدار منطقهای بوده است. مشخص است که یکی از وجوه قابلتوجه در دیپلماسی منطقهای، همکاریهای دفاعی کشورهای ذینفع در امنیت منطقه خلیجفارس میباشد. همکاری کشورهای منطقه در دیپلماسی دفاعی جمهوریاسلامی، بویژه در تامین امنیت دریانوردی و مقابله با عوامل ناامنکننده از جمله مبارزه با دزدان دریایی، مبارزه با قاچاق و ترانزیت موادممنوعه، مقابله با عوامل آلودهکننده محیطزیست دریایی و... همواره یکی از مبانی مهم طرحها و ایدههای پیشنهادی ایران از جمله طرح صلح هرمز برای همکاریهای منطقهای بوده است. جمهوری اسلامی ایران به مفهوم امنیت جمعی و یکپارچه معتقد است و هرگونه عامل تنشزا را مخل امنیت همه کشورهای منطقه میداند.
راهکارهای همگرایی بیشتر دیپلماسیدفاعی و سیاست خارجی برای ارتقای ارتباط میان دیپلماسی دفاعی و دیپلماسی سیاسی کشور چیست؟
دیپلماسیدفاعی، راهبردی برای دستیابی به منافع ملی حیاتی و صیانت از تمامیت ارضی کشور است که به کمک سیاست خارجی میآید، چراکه در سیاست خارجی، حفظ مرزهای کشور و ثبات سیاسی و همچنین تامین منافع و امنیت ملی از اهداف اساسی است. لذا دیپلماسیدفاعی بهعنوان عنصر کمکی سیاست خارجی سعی میکند تا اهداف عالیه کشور را تامین کند. دیپلماسیدفاعی با تکیه بر ظرفیت قدرت سختو نرم، میتواند بازدارندگی را بدون بهرهگیری از ابزارهای سخت محقق کند و موجب همگرایی سیاست خارجی و دفاعی شود. در سند چشم انداز20 سال توسعه ایران در حوزه دفاعی نیز بر محورهایی همچون مقابله موثر با تهدیدات، ارتقای توان آمادگیدفاعی نیروهای مسلح در جهت بازدارندگی، حفاظت از منافع ملی و حیاتی کشور و اتخاذ دیپلماسی فعال در جهت گسترش همکاریهای بینالمللی و حفظ صلح تاکید شده که نشان از اهداف همسوی دو حوزه است. کارکرد مهم دیپلماسیدفاعی، امنیتسازی و تهدیدزدایی است. لذا برداشتن گامهایی همسو، مقوم و مکمل میتواند همگرایی این دو حوزه را افزایش دهد.
دیپلماسیدفاعیدریایی ایران در زمینه ایجاد بازدارندگی در تهدیدات سیاسی علیه کشور، چه تاثیری داشته یا میتواند داشته باشد؟
ایران بهدلیل موقعیت ژئواستراتژیک خود و به واسطه قرار گرفتن در مجاورت خلیجفارس، دریای عمان، تنگه هرمز و دریای خزر از موقعیت ژئوپلتیکی و دریایی ویژهای در منطقه برخوردار است و بیشک اقتدار دریایی و برخورداری از یک نیروی دریایی قدرتمند و کارآمد میتواند تاثیر بسزایی در صیانت از منافع ملی، ایجاد بازدارندگی برای مقابله با تهدیدات سیاسی و دستیابی به اهداف دفاعی آن و همچنین مبارزه با تروریسمدریایی با کمک کشورهای منطقه داشته باشد. مقابله فعال و موثر با تروریسم و افراطگرایی، تنها از رهگذر همکاری و همیاری همه کشورهایی که در یک منطقه با چنین مسائلی مواجه هستند، محقق خواهد شد.
جمهوریاسلامی ایران با چنین ادراکی به تنظیم دیپلماسی دفاعی خود پرداخته و از همه ظرفیتهای قابل استفاده به منظور مشارکت دادن همه کشورهای منطقه در مقابله تروریسم و افراطگرایی استفاده خواهد کرد. جمهوریاسلامی ایران در نگاهی کلیتر به مقوله امنیت از منظر امنیت دستهجمعی منطقهای نگاه میکند و موکدا بر این باور است که مشارکت همه کشورهای منطقه برای مقابله منسجم با چالشها و تهدیدهای امنیتی ضروری است.
آیا از نتایج دیپلماسیدریایی میتوان به یک راهکار مناسب برای ایجاد امنیت دستهجمعی در منطقه رسید؟
همکاری و برقراری تعاملات دفاعی دو و چندجانبه و تقویت همکاریهای موجود با کشورهای منطقه، تقویت ارتباط با سازمانهای دفاعی و امنیتی منطقه و تعیین وابستههای دفاعی در برخی نمایندگیهای سیاسی، از برنامههای حوزه دیپلماسیدفاعی است که میتواند با همکاری جمعی منطقهای در اموری هم چون مبارزه با تروریسم و افراطگرایی و صیانت از امنیت منطقه موثر و سازنده باشد. آنچه در دیپلماسیدفاعی اهمیت مییابد، تنشزدایی با کشورهای منطقه، گسترش کمیو کیفیسازی سازوکارهای دفاعی، انعقاد پیمانهای دفاعی و امنیتی منطقهای و حل منازعههاست که ج.ا.ایران و دستگاه دیپلماسی در تلاش است با راهبردها و ارائه طرحهای سازنده نظیر طرح صلح هرمز با کمک کشورهای منطقه در جهت تامین امنیت جمعی منطقه گام بردارد که تحقق چنین سیاستهایی میتواند در کاهش تهدیدات علیه کشور و ایجاد امنیت برای کشورمان موثر باشد. چالشهای عمدهای که در آبهای آزاد وجود دارند، همهکشورها را کمو بیش مورد تهدید قرار میدهند و مقابله با تهدیدهای مشترک، نیازمند همکاری و اقدام مشترک کشورهای منطقه است.
در سالهای اخیر دهها ناوگروه نیرویدریایی ارتش به آبهای آزاد اعزام شدهاند و اخیرا هم ناوگروه مکران نیرویدریایی ارتش از مسیر اقیانوس هند و اقیانوس اطلس به شمال غرب اروپا و بندر سنپترزبورگ رفت و بازگشت. این ماموریت تا چه میزان میتواند در حوزه دیپلماسیدفاعیدریایی کشورمان موثر باشد؟ بویژه اینکه این ماموریت برای اولین بار در تاریخ نیرویدریایی ارتش صورت گرفته است.
حضور مقتدرانه ناوگان دریایی جمهوریاسلامی ایران در آبهای بینالمللی و مناطق دور دست نمایش تواناییهای جمهوری اسلامی ایران برای دفاع از منافع حیاتی کشور و ایفای نقشی فعال در تامین امنیت دریایی و دریانوردی است و نقش مهمی در بازدارندگی دشمنان ایفا میکند. در اینراستا، مشخص است که ماهیت و عملکرد راهبردی نیرویدریایی، کاملا دفاعی است و هیچ کشوری را مورد تهدید قرار نمیدهد.
پیام حضور ایران در(اقیانوس) اطلس برای غرب و کشورهای منطقه چیست و اینگونه ماموریتها در حوزه دیپلماسیدفاعی تا چه حد میتواند قدرت چانهزنی ایران را در عرصه بینالملل افزایش دهد؟
حضور جمهوریاسلامی ایران در اقیانوس اطلس و اعزام ناوگروه به این منطقه گامی بلند و محکم در اجرای ماموریت نیروی راهبردی دریایی جمهوریاسلامی ایران بهمنظور بهکارگیری قابلیتها و تواناییهای فنی دفاعی در عرصه دریانوردی بینالمللی و آبهای آزاد است و دیپلماسیدفاعی ایران بیش از گذشته در خدمت اهداف سیاست خارجی و امنیت ملی ایران و منطقه، برای تقویت صلح و امنیت و رفع تهدیدات احتمالی خواهد بود.
تقویت ظرفیت دیپلماسی دفاعی نیاز امروز و فردای ایران
با توجه به مباحث گفته شده و اظهارات خطیبزاده به عنوان یک دیپلمات ارشد میتوان گفت ایران و دیپلماسی سیاسیاش که در سالهای اخیر در مصافهای مهمی در دنیا حضور داشته، حالا با یک ابزار جدید برای پیشبرد سیاست خارجی خود روبهروست به نام دیپلماسیدفاعی، تا با استفاده از آن و فضاهای جدیدی که میسازد به خوبی از منافع و مرزهای سیاسی و جغرافیایی حراست کرده و از سویی بازدارندگی خود را تقویت نماید. همچنین هماهنگی دیپلماسی و حوزههای دفاعی میتواند به عنوان یک بال کمکی برای وزارتخارجه و دستگاه سیاست خارجی کشور عمل کرده و اهداف نظام را بیش از پیش به سمت تحقق کاملتر سوق دهد. حضور باشکوه سهند در رژه سنپترزبورگ و در برابر رئیسجمهور یکی از قدرتهای بزرگ نظامی دنیا نشان میدهد این ظرفیت همچنان جای کار دارد و میتواند همانگونه که امیر حاتمی گفت به عنوان یک مقوم و پیشران در حوزههای دیگر برای کشور به کار رود، چراکه عالیترین سطح روابط میان کشورها سطح نظامیست و وقتی همکاری به این حوزه برسد، نشان میدهد در حوزههای پاییندست نیز امکان تقویت روابط بسیار بیشتر از گذشته خواهد بود. این ظرفیت بزرگ البته که نیاز به توجه و نهادینهسازی بیشتری دارد و امیدوارم بزرگان کشور در این زمینه اقدامات لازم را انجام دهند.