الگویی که نمیتواند اسلامی باشد
نویسنده : محمدمهدی رحیمی
نگاه شیعیان ترکیه به توسعه این کشور
برای کسب شناختی جامع و دقیق از میزان موفقیت توسعه همهجانبه یک کشور، باید آنرا از زوایای مختلف مورد ارزیابی قرار داد و با جمعبندی نتایج حاصله قضاوتی عادلانه و منصفانه داشت. بیشک یکی از جنبههای مهم مورد بررسی نوع نگاه و ارزیابی مردم هر کشور نسبت به فرآیندهای توسعهای رخ داده در جامعهشان است. آیا مردم شیرینی ناشی از توسعه را چشیده و به اهمیت آن واقفند یا کامشان از فشارهای ناشی از آن تلخ است و رضایتی ندارند؟ از آنجا که توسعه پایدار و همهجانبه، باید همه مردمان یک کشور را بهرهمند سازد، مطالعه نظرات طبقات و اقشار مختلف اجتماعی، بهویژه گروههای خاص و اقلیت نسبت به مقوله توسعه در یک کشور، میتواند نشانگر میزان کامیابی یک دولت در توسعه متوازن باشد.
اگر قرار باشد مقوله توسعه در ترکیه در دهه اخیر موشکافی شود، طبیعتاً نیازمند این هستیم که دیدگاه و نظر گروههای مختلف، طبقات گوناگون و طایفهها و مذاهب متنوع این کشور چند قومی و چندفرهنگی را مورد توجه و ارزیابی قرار دهیم. یکی از این دستهها شیعیان ترکیه هستند. اشاره به این نکته ضرورری است که بخشی قابل توجه (حدود 20 میلیون نفر) از جمعیت ترکیه را علویان تشکیل میدهند که اگرچه در اعتقادات و احساسات، شباهتهایی زیادی به شیعیان دارند لکن نقاط افتراق و تفاوت هم در میان این دو گروه کم نیست؛ اما آنچه که در این مقال مورد نظر و توجه ماست، بیشتر شیعیان ترکیه هستند که در آمارهای رسمی جمعیتی حدود 3 میلیون را دارا میباشند.
شیعیان ترکیه عمدتاً اصالتی آذری دارند و زادگاه اصلی آنها در مناطق شرقی ترکیه مانند شهر «ایغدیر» است؛ اما به دنبال یافتن شغل مناسب و امرار معاش، بسیاری از آنها به شهرهای بزرگ ترکیه از جمله آنکارا و استانبول مهاجرت کرده و در آنجا ساکن شدهاند. در حال حاضر جمعیت شیعیان در کلانشهر استانبول به عنوان بزرگترین شهر ترکیه از نظر وسعت و جمعیت، بیش از 500 هزار نفر برآورد میشود که عمدتاً به مشاغل خصوصی مشغولاند. لازم به ذکر است که اگرچه آنکارا پایتخت سیاسی و رسمی ترکیه است اما استانبول را باید اصلیترین شهر این کشور به حساب آورد چرا که نبض تجارت و توسعه ترکیه در آن میتپد و عمده بنگاههای اقتصادی این کشور را در خود جای داده است. همچنین مظاهر گوناگون توسعه و البته بیشتر با رویکرد غربی در این شهر فراوان به چشم میخورد. شیعیان نیممیلیونی عملاً در این شهر 22 میلیونی چندان ظهور و نمودی ندارند؛ اگرچه آنگونه که رهبرانشان اذعان دارند، اوضاع برای آنها پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران بسیار متفاوت شده و در حالیکه تا پیش از آن هیچ اتحاد و تشکیلات رسمی در میان آنها وجود نداشت، اکنون تشکلهای دینی مختلفی در میان شیعیان فعال است. همچنین میشود گفت تا پیش از انقلاب امکان هیچگونه فعالیت سیاسی برای آنها متصور نبوده است؛ خصوصاً در دوران طولانی حکومت عثمانی. طبیعتاً بهترین منبع برای مراجعه و کسب نظر دیدگاه شیعیان نسبت به مقوله توسعه سالهای اخیر ترکیه، بزرگان و معتمدان ایشان هستند. لذا تلاش کردهایم در این یادداشت با مراجعه مستقیم به چند تن از آنها نظراتشان در خصوص توسعه سالهای اخیر ترکیه و دولت اسلامگرای حاکم بر این کشور را جویا شویم.
«غدیر آکاراس» مدیر مؤسسه کوثر ترکیه و سردبیر مجله قبله به تشریح وضعیت فعلی شیعیان ترکیه پرداخته و میگوید: «مسلماً بعد از روی کارآمدن دولت اردوغان و حزب عدالت و توسعه فعالیت برای تمامی گروههای مسلمان ترکیه اعم از شیعیان، علویان و سنیها راحتتر از قبل شده است.»
وی در بیان فعالیتهای سیاسی شیعیان ترکیه و بهویژه مؤسسه کوثر نیز گفت: به اعتقاد ما در ترکیه فعلی بنبست سیاسی وجود ندارد که ما بخواهیم برای رفع آن وارد عرصه سیاست شویم. در شرایط فعلی ما از حزب عدالت و توسعه و شخص آقای اردوغان حمایت میکنیم.»
مدیر مؤسسه کوثر دلیل حمایت شیعیان ترکیه از دولت اردوغان را اینگونه توضیح میدهد: «آنچه مورد رضایت ماست، سیاست خارجی اردوغان است؛ یعنی سیاست خارجی ترکیه نکات مورد علاقه ما را پوشش میدهد و در موضوعات داخلی نیز همانطور که اشاره کردم بنبستی وجود ندارد که بخواهیم به واسطه حل آن وارد عمل بشویم.»
اگرچه در این گفتوگو آقای آکاراس پاسخ شفافی به سؤال ما در خصوص دیدگاه شیعیان بهویژه فعالان مؤسسه مذکور در موضوع توسعه ارائه نداد اما تردیدی نیست که یکی از مؤلفههای توسعه ایجاد یا افزایش آزادیهای سیاسی و فعالیتهای مذهبی است که وی در اینباره بهصراحت از مساعد بودن شرایط کنونی سخن میگوید. اما در مقابل آقای «یلماز» رئیس انجمن جوانان «تای در» و مدیرمسؤول خبرگزاری «راست خبر» دیدگاه دیگری دارد؛ وی میگوید: «شرایط با آمدن اردوغان و همفکرانش تغییر چندان و اساسی نکرده است و بسیاری از اتفاقاتی که در سالهای اخیر رخ داده و به ظاهر مثبت است، در واقع جنبه تبلیغاتی داشته و از عمق برخوردار نیست. هنوز هم تمامی محدودیتهایی که از قبل از روی کار آمدن عدالت و توسعه وجود داشت، برقرار است؛ مثل ممنوعیت حجاب.» و میافزاید: «تمامی اصولی که حزب حاکم برای توسعه در نظر گرفته و اجرا میکند، برگرفته از نظریات اروپاییهاست و صبغه دینی ندارد. تیم اردوغان هم کاملاً به این اصول اعتقاد دارند.»
آقای یلماز اگرچه به پیشرفت اقتصادی و افزایش شاخصهای توسعه در سالهای اخیر اذعان دارد اما اعتقادی به وجود نسبتی میان این پیشرفتها و اسلامگرایی ندارد: «اگرچه ممکن است رهبران عدالت و توسعه به موازین اسلامی اعتقاد داشته باشند یا همسرانشان بر خلاف عرف جاری در میان مسؤولان ترکیه، حجاب را رعایت کنند اما این اعتقادات به حوزه فعالیتهای اجرایی آنها رسوخ خاصی نداشته و الگوی توسعه ایشان کاملاً بر مبنای مدلهای غربی است. آنها در عمل به اصول و چهارچوبهای حکومتداری لائیک بر جا مانده از دوران آتاتورک پایبندند.»
در این میان «شیخ صلاحالدین اوزگوندوز» که در ترکیه بیشتر به عنوان رهبر شیعیان شهرت دارد و در میان مسؤولان حکومتی هم به همین عنوان شناخته میشود (اگرچه برخی از گروههای شیعی در ترکیه چنین اعتقادی ندارند) با ملاحظه بیشتری به اظهار نظر میپردازد. وی ضمن تأکید بر پیشرفت قابل قبول و مناسب ترکیه در دهه اخیر در زمینههای اقتصادی، صنعتی و بینالمللی، شرایط را برای فعالیت شیعیان در عرصههای مذهبی و اجتماعی مناسب ارزیابی میکند و میگوید: «ما برای فعالیتهایمان محدودیت و مشکلی نداریم و مانند سایر مذاهب میتوانیم برنامههای خود را جلو ببریم؛ اگرچه در ترکیه قوانینی وجود دارد که برای همه ادیان محدودیتهایی را جهت فعالیت علنی مذهبی ایجاد میکند اما اینها اختصاص به دوره اخیر ندارد و پیش از روی کار آمدن عدالت و توسعه هم وجود داشته است.»
رئیس مؤسسه زینبیه میافزاید: «اگرچه ما همراه خوبی با عدالت و توسعه داریم اما در انتخابات گذشته مجلس آنها به توافقات اولیهشان با ما پایبند نبودند و در برخی حوزهها با هم به مشکل برخوردیم... در واقع حکومت نمیتواند در مسیر توسعه چندان به دستورات اسلامی عمل کند؛ چرا که یکی از پایههای اساسی توسعه مد نظر حزب عدالت و توسعه توریسم و گردشگری است که در سالهای اخیر تلاش بسیاری برای ارتقای آن صورت گرفته و طبیعی است از هر اقدامی که مانع افزایش آن شود، اجتناب میکند؛ حتی اگر دستورات دینی باشد! مانند جمعآوری اماکن فروش مشروبات الکلی یا سایر محلهای فساد و فحشا.»
آنچه از برآیند دیدگاههای رهبران گروههای شیعی در ترکیه میتوان استنباط نمود، ابراز رضایت نسبی از شرایط کنونی کشورشان خصوصاً در زمینه بسط شرایط و امکانات فعالیتهای مذهبی است و نیز ابراز رضایت از قرار گرفتن کشورشان در مدار کشورهای در حال توسعه و پیشرفته اما هیچیک از آنها نسبتی واقعی میان الگوی توسعه جاری در این کشور -که توسط حزب عدالت و توسعه پیگیری میشود- و دستورات و قوانین شرعی نمیبینند. حداکثر اعتقاد آنها این است که اردوغان و گروه سیاسی- اجرایی همراه وی، مسلمانان معتقدی هستند که دستورات دینی را در حوزه شخصی زندگی خویش رعایت میکنند، و لا غیر.