سفر به سرزمین رستم دستان
راهنمای سفر به قدیمی ترین دژ شهری شرق کشور، کوه خواجه
نویسنده : سمیه محمدنیا حنایی - روزنامهنگار
شاید همین که اسم استان سیستان و بلوچستان به گوش تان برسد اولین چیزی که در ذهنتان تصور کنید ، سرزمین های خشک و بی آب و علفی باشد که زیر سایه بی مهری مسئولان به ورطه فراموشی سپرده شده اند. استان مرزی و پهناوری که با وجود مردمان زحمتکش و غیور هر روز با مشکلات زیادی دست وپنچه نرم می کند. با آن که، چند سالی است به همت و جان فشانی نیروی های مسلح، وضعیت امنیتی استان تا حد قابل قبولی بهبود یافته است اما بخش اعظم این استان و شاید بهتر باشد بگویم که بیش از 90 درصد منطقه همچنان از نعمت گاز لوله کشی بی بهره اند و این در حالی است که تهیه آب شرب شهرهای بزرگی چون زابل و زاهدان نیز با مشکلات فراوانی روبه روست. با این اوصاف احتمالا زمانی که از میزان مراکز رفاهی و اقامتی استان باخبر شوید احتمالا قیدگردشگری در این منطقه را خواهید زد و در بهترین حالت سیستان را به عنوان یک اقامت گاه چند ساعته بین راهی انتخاب کنید. اما باید خدمت تان عرض کنم در دشت های وسیع و هموار نزدیک زابل گنجینه ای قدیمی از دوران پارتیان جا خوش کرده است که در طول قرن های متمادی مورد تقدیس ادیان مختلف بوده است. پس اگر عاشق باستان شناسی هستید، به مباحث اسطوره ای و تخیلی علاقه دارید و حاضرید اندک رنج سفر را تحمل کنید، کوله بارتان را ببندید که عازم سفر به بهشت باستان شناسان هستیم.
سیستان و بلوچستان
شاید برای تان واژه بهشت باستان شناسان برای سیستان کمی اغراق آمیز جلوه کند. اما اگر از قدمت این منطقه برای تان بگویم حتما شما هم شیفته گردشگری در این سرزمین خواهید شد. سیستان از دیرباز به دلیل موقعیت جغرافیایی اش همیشه دارای ابعاد امنیتی و استراتژیکی مهمی بوده است. چه در زمانی که هنوز یکی از ملحقات ایران محسوب می شد و چه در زمانی که با فشارهای خارجی بخش وسیعی از آن از ایران جدا شد. از قدمت سیستان آنقدر برای تان بگویم که در کتب باستانی زردتشتیان این منطقه یازدهمین سرزمینی بوده که توسط اهورامزدا خلق شده است. همچنین از این سرزمین در داستان شاهنامه به عنوان زادگاه پهلوانان اسطوره ای ایرانی مانند زال و رستم دستان نام برده شده است. حتی عده ای بر این باور هستند که این شخصیت ها فارغ از رنگ های تخیلی که در شاهنامه به آن ها داده شده است در واقع یکی از بنیان گذاران سیستان هستند و حتی آرامگاه رستم در بالای کوه خواجه قرار دارد.
همانطور که می دانید بیشتر تمدن های بزرگ در کنار رودخانه ها و آبگیرها بناشده است این مسئله درباره سیستان نیز صدق می کند. رود هیرمند و دریاچه هامون تا سالهای زیادی رونق بخش منطقه بوده است. کوه خواجه که مقصد امروز ماست دقیقا در وسط دریاچه قرار داشته و منظره بی بدیلی را خلق می کرده است.
کوه خواجه بنای خشتی جا مانده از اشکانیان
کوه خواجه یکی از چند منطقه باستانی و گردشگری سیستان می باشد که به دلیل نزدیکی به زابل و دسترسی آسان مقصد خوبی برای کسانی است که قصد زیاد ماندن در زابل را ندارند، است. این منطقه در 30 کیلومتری جنوب غرب زابل قرار دارد و برای رفتن به آن جا کافی است زابل را به سمت زاهدان ترک کنید. همان ابتدای جاده کوه برافراشته خواجه دیده می شود و هر چه بیشتر برانید عظمت آن را بیشتر درک می کنید. در همان ابتدای جاده و سمت راست تابلوی قهوه ای رنگ گردشگری کوه خواجه نمایان می شود. باید از جاده خارج شده و وارد فرعی خاکی شوید که با یک شیب ملایم شما را به بالای کوه خواجه و نزدیکی مقبره خواجه مهدی می رساند. جاده به طوری کشیده شده است که در صورتی که هامون دوباره پر آب شود هم مشکلی در رفت و آمد وسایل نقلیه به وجود نمی آید. اولین جلوه دقیق کوه در جاده خاکی دیده می شود و شما به راحتی می توانید قلعه دختر در ضلع غربی کوه را مشاهده کنید که اشتیاق تان را چند برابر می کند.
مقبره خواجه مهدی
خواجه مهدی در واقع یکی از نوادگان حضرت علی علیه السلام است که بعد از اسلام آوردن ایرانیان به والی گری کرمان منصوب می شود. وی در یک سفر که به منطقه سیستان داشته است توسط راهزنان کشته می شود. اهالی منطقه به دلیل احترامی که به خاندان علوی داشتند تصمیم می گیرند که جنازه وی را در محلی مقدس که همان کوه خواجه است دفن کنند. از آن زمان به بعد کوه خواجه برای مسلمانان نیز مکانی مقدس محسوب می شود. اتاقک مقبره یک اتاق ساده و گچ کاری شده است که قبر به نسبت بزرگی در وسط آن قرار دارد. روی قبر پارچه های مخملی سیاه رنگی انداخته اند که مزین به اسامی مبارک ائمه اطهار است.
بیرون مقبره نیز می توانید سنگ قبرهای جالب و متعددی را ببنید که هر کدام از آن ها متعلق به یکی از بزرگان گذشته اند و امروز متاسفانه نام و نشانی از آن ها باقی نمانده است. اشکال قبرها بسیار متنوع هستند و حتی می توانند زمان زیادی از بازدید شما را بگیرند.
کوه اوشیدا مامن تمام ادیان
در دشت بی پستی و بلندی سیستان تنها یک بلندی بازالتی وجود دارد و آن چیزی نیست جز کوه خواجه که در زمان های قدیم به زبان پارسی میانه به اوشیدا یعنی جاودان و ابدی معروف است. شاید همین فراز منحصر بفرد در پهنه دشت خودش به خودی خود نوعی حالت اعجازگونه به کوه بخشیده است.
در کتب باستانی زردتشت آمده است که اینجا جایی است که دختر یکی از مغ های بزرگ در هامون آبستن سوشیانت وعده داده خواهد شد. بر همین اساس بسیاری از باستان شناسان وجود آتشکده در ضلع شرقی مجموعه را توجیه می کنند. اما نگاه ویژه ادیان به این کوه حتی به مسیحیت نیز کشیده است. در ترجمه لاتین انجیل متی آمده است که سه مغ( روحانی) زردتشتی بر فراز این کوه ستاره ای که بشارت دهنده تولد مسیح بوده است را دیده اند و به بیت الحم آمده اند و بعد از دیدار مریم مقدس و مسیح به دین عیسی گرویدند.
بنای خشتی در دامنه کوه مقدس
حال که ادیان مختلف نگاه ویژه ای به این کوه داشتند باید تا می توانید توقع تان را از کوه اوشیدا بالا ببرید. آثار باستانی این کوه از دورهای پارتیان، ساسانیان ، اشکانیان و دوره های اسلامی به جا مانده است. اما متاسفانه شرایط جوی منطقه از یک طرف و کم لطفی مسئولین میراث فرهنگی استان همگی دست به دست هم داده اند که بخش های زیادی از این گنجینه تخریب شود. این موضوع تا حدی است که حتی عده ای خشکی ناراحت کننده هامون را نیز دلیلی بر سرعت تخریت مجموعه دانسته اند. کوه خواجه تا قبل از خشکسالی هامون در محاصره آب ها قرار داشت و همین موضوع آن را تا حدی دست نیافتنی کرده بود اما امروزه حتی برای دسترسی آسان تر جاده ای تا بالای کوه تعبیه کرده اند! یکی دیگر از عوامل تخریب مجموعه جنس مصالح به کار رفته در ساخت بناهاست. از آن جایی که این کوه مقدس به شمار می رفته است بنابراین هنرمندان معمار برای احداث بناها دست به تیشه نبرده و کوه را نتراشیده اند. آن ها از خشت و گِل برای ساخت کاخ ها کمک گرفته اند.
در کمر کش کوه خواجه چه می گذرد؟
قلعه ها و آثار ساسانی کوه در بخش پایین تر و در دامنه کوه قرار دارد. هر چند در قله وجود سنگ قبرهای متنوع توجه شما را جلب می کند، اما از آنچه که در کمر کش کوه است غافل نشوید. برای رسیدن به آثار باستانی باید دوباره سوار خودرویتان شوید و از کوه پایین بیایید وسط های کوه راه فرعی به سمت چپ شما را به پارکینگ دیگری می رساند که بعد از پارک خودور حدود بیست دقیقه پیاده روی با کمی سختی پیش رو دارید تا به ورودی مجموعه برسید. مطمئنا در هنگام ورود به مجموعه حسابی در ذوقتان می خورد. باید برای دیدن زیبایی های به جا مانده کمی صبور و البته به همان میزان تیز بین باشید.
کاخ در کوه
درکوه خواجه دژ عظیمی از خشت و گل بنا شده است که از نظر باستان شناسان و با توجه به آثار و شواهدی چون نقوش به کار گرفته شده اش مربوط به دوره ساسانیان است. مثلا وجود آتشکده چهار طاقی در ضلع شرقی یکی از آثار معروف دوره ساسانیان است. آتشکده مشتمل بر یک تالار بزرگ و دو راهرو در طرفین است که نمونه آن را می توان در تخت سلیمان تکاب مشاهده کنیم. (لازم به ذکر است دخل و خرج به این مجموعه نیز سر زده است و شما می توانید با یک وبگردی ساده آن را پیداکنید).
علاوه بر آتشکده بقایای کاخی نیز در کوه به چشم می خورد. کاخ دارای عمارت، سالن، ایوان های مسقف مشرف به حیاط و حیاط است. منظره ای که روی ایوان ها نمایانست منظره زیبایی از پهنه وسیع هامون است که حتما قبل از خشکسالی جلوه بهشت گونه ای از کویر را تقدیم تماشاگر می کرده است. قلعه دختر به عنوان یک مکان مذهبی دیگر نیز در ضلع غربی مجموعه قرار دارد. اتاق طواف، آتشدان، قلعه کافرون، کک کهزاد و ایوان های زیبای کاخ چیزهایی است که در کمر کش کوه منتظر شماست. اما اوج زیبایی های قلعه در ایوان های کاخ اتفاق می افتد. در و دیوارهای ایوان ها پر از پرتره های نقاشی شده شاهان و روحانیون باستانی است. اکثر این نقاشی ها از نیم رخ کشیده شده اند و دارای رنگ های زیبا و جذابی اند.برخی از این تصاویر حتی تا روی سقف نیز امتداد پیدا کرده است. البته متاسفانه صورت بیشتر این تصاویر نابود شده و بخش های کمی از این آثار باقیمانده اند. علاوه بر این تصاویر جالب و رنگی دو نقش برجسته دیگر نیز آدین بخش این ایوان هاست تا حدی که به ایوان ها لقب گالری داده اند. در یکی از این نقش برجسته ها سه سوارکار در حال تاخت قرار دارند و در دیگری شیری در حال حمله به یک سوارکار است.
بهترین فصل سیستان گردی
استان سیستان بلوچستان به دلیل قرار گرفتن در منطقه گرم و خشک دارای آب و هوای کویری است. بنابراین تابستان های گرم و خشک و زمستان های کوتاه مدت از شاخصه های این نوع آب و هواست. بهترین فصل سیستان گردی از اوایل اسفند تا اواسط خردادماه است که هوا در نهایت لطافت خود قرار دارد.
اقامت در سیستان
چنانچه آمد این کوه در نزدیکی دو شهر زابل وزاهدان قرار دارد. اما متاسفانه در اطراف این اثر ملی هیچ خبری از کوچکترین امکانات رفاهی نیست و همین موضوع مشکلات بهداشتی فراوانی را برای منطقه به وجود آورده است. نبود امکانات تنها به نبود سرویس بهداشتی، نمازخانه و حتی دکه های فروشگاهی ختم نمی شود. مجموعه متاسفانه در زمینه سیستم روشنایی نیز فقیراست. بناراین اگر برنامه کوه خواجه را در سر دارید حتما تا قبل از غروب مکان را ترک کنید. برای اقامت دو گزینه پیش رو دارید یا شب را در یکی از دو هتل زابل به صبح برسانید که هزینه حدود 150 هزار تا 300 هزار تومان برای تان دارد یا اینکه مسافت 225 کیلومتری تا زاهدان را به جان بخرید و انتخاب های بیشتری داشته باشید.هزینه شب مانی در هتل های زاهدان با زابل خیلی تفاوت ندارد. یکی از نکته های مثبت زاهدان گردی قیمت به صرفه خورد و خوراک است.
سیلاب افغانستان به هامون رسید
در پی بارش های قابل توجه در غرب افغانستان که منجر به جاری شدن سیل در این کشور شده است سرریز رود هیرمند به هامون رسید و سرزمین های ترک خورده آن بعد از چندین سال دوباره با آب آشتی کردند. اما به آب افتادن هامون هیچ تغییری در دسترسی به کوه خواجه نداشته است. بنابراین اگر می خواهید از هوای بهاری گونه زابل بیشتر لذت ببرید حتما سفر به کوه خواجه را در برنامه تان بگنجانید.