سوغات رضوی،از روایتها تانمادها
گفتوگو با علی ثابت نیامدیرعامل مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی
موسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی از جمله مراکز فعال در زمینه تولید محصولات فرهنگی حجمی است که بعد از قریب به هفت سال فعالیت در سال 76 رسماً از مرکز آفرینشهای هنری به موسسه تبدیل شد. در این موسسه سعی شده است از انواع هنرها برای تبیین و انتقال معارف اهل بیت(علیهمالسلام) استفاده شود. با توجه به فعالیت قریب به 22 سال این مؤسسه در زمینه تولید محصول فرهنگی که بتوان از آن به عنوان سوغات زائر استفاده شود، تجربه منحصر به فردی در اختیار مدیریت هنری و فرهنگی شهر مشهد است. از این رو با علی ثابتنیا، مدیرعامل سابق موسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی گفت و گو کردیم تا اقدامات این مؤسسه را در بازار محصولات فرهنگی ویژه زائران بررسی کنیم.
با توجه به اقبال و توجهی که اخیرا به موضوع سوغات و محصول فرهنگی در راستای زیارت شده است، چه تعریفی از محصول فرهنگی دارید؟
محصول فرهنگی از نگاه مركز آفرینشهای هنری تعریف ویژهای دارد؛ تولید انبوه اثر هنری كه قابل هدیه و سوغات باشد. نكته مهم پایه و نمونه اولیه است كه باید هنری باشد. بنابراین هرچیزی را به عنوان محصول فرهنگی تولید نمیكنیم؛ محصولات بازاری مثل منسوجات و تابلوپوستها در شأن مؤسسه و حرم رضوی نیست، چون یكی از اهداف مؤسسه علاوه بر نشر معنویت، ارتقای سواد دیداری و هنری مردم است.
این موضوع به عنوان یك مسئله عامتر در كشور مطرح شده است. اخیرا كارگروههای در ارتباط با صنایع فرهنگی در تهران تشكیل شده كه در این كارگروه سیاستهای كلی منبعث از نظرات رهبری برای این نهادها در همین راستا مشخص میشود. البته با تعریف وسیعی از صنایع فرهنگی شامل نشریات، كتاب، سینما و. ..
رویكرد مؤسسه آفرینشهای هنری تولید محصول فرهنگی بوده است یا سوغات فرهنگی، به عبارت دیگر آیا محصولات مؤسسه شاخصهای سوغات را دارد؟
محصولات مؤسسه یا از نمادها و روایات رضوی اخذ شده است یا از مباحث قرآنی و تعالیم اهلبیت(ع). بخش اصلی كار، فرهنگ رضوی و حرم مطهر است و بنا به ضرورت و مناسبت به مفاهیم دیگر هم پرداخته شده است. همه این محصولات قابلیت سوغات فرهنگی را دارد. سوغات یك محصول عمومی است و شامل محصولات عام و خاص هم میشود. البته در تولید محصول سطح توان مالی زائر را هم در نظر گرفتهایم. زیارت امام رضا(ع) حج فقراست؛ بنابراین باید عمده محصول ما متناسب با قدرت خرید عامه زوار باشد و از سوی دیگر با توجه به سطح ادراكی عموم ساخته شود. اما برای زائرانی كه متمول هستند یا شناخت و هنری بالاتری دارند هم باید محصولات خاصی داشته باشیم. بنابراین اكثر محصولات را به صورت متنوع و در دو یا چند سطح تولید كردهایم.
یكی از ویژگیهای سوغات شاخص بودن است؛ چگونه میتوان از میان این تنوع به محصول شاخص رسید؟
هرچه یك محصول فرهنگی با احساس زائر ارتباط بیشتری برقرار كند بیشتر مورد استقبال قرار می گیرد و شاخص خواهد شد.
حجم فعالیت مؤسسه در بازار سوغات چقدر است؟
سهم بازار را بخش بازرگانی مؤسسه باید اعلام كند؛ اما از نظر تولید، سالانه بیش از پنجاه عنوان محصول اعم از پوستر، كارتپستال، كارهای حجمی و... را در مرحله تولید داریم كه گاه به صد عنوان هم میرسد.
آیا در فروشگاههای بخش خصوصی هم عرضه میشود؟
اگر كسی درخواست كند بله.
از حجم توزیع راضی هستید؟
حجم عرضه محصولات ما به نسبت بازار زائر اصلا ایدهآل نیست. مشكل در تولید است؛ چون مؤسسه آفرینشها یك مؤسسه فرهنگیهنری است و پایهاش اقتصادی نیست. تورم نیز روند تولید محصول متناسب با توان مالی زائر را بامشکلاتی روبه رو می کند.
آیا به كاربردی بودن محصول در راستای عمومی كردن آن هم توجه کردهاید؟
مؤسسه سعی كرده است از جایگاه هنری بودن نزول نکند و به سمت محصولات سطح پایین هرچند پرفروش و كاربردی نرود. زائر از ما توقع كیفیت دارد و محصول باید عمر بهینهای داشته باشد؛ چون روی محصول ما آرم آستان قدس خورده است. از طرفی تلاش زیادی کره ایم که در عین حفظ كیفیت، قیمت را نیز در سطح قابل قبولی حفظ كنیم. این امر باعث شده است به سمت محصولات كاربردی مثل پوشاك و كیف كه جدیدا تولید میشود نرویم. مؤسسه آفرینشها این امر را در شأن آستان قدس نمیبیند كه وارد این وادی شود و هر محصولی را تولید كند.
هنر سنتی یك هنر كاربردی است و در طول تاریخ انسان سعی كرده است هنر را در قالب ابزارها و وسایل زندگی پدید آورد. ولی امروز هنر صرفا در قالبهای تزئینی دیده میشود. چرا چنین رویكرد اصیلی در محصولات شما وجود ندارد؟
این بحث گستردهای است؛ در برخی دورههای تاریخی لوازم زندگی حاوی مؤلفههای هنری بوده است كه این وضعیت تا اواخر دوره قاجار ادامه یافت. پس از آن با گسترش تولید ماشینی، این روند به گونه ای دیگر دنبال شد چون كارهای دستی هزینههای زیادی دارد. مؤسسه بعضی محصولات كاربردی را هم تولید كرده است؛ مثل لیوانهای منقش یا ظروفی كه گرداگردش ادعیه مرتبط با غذا خوردن نقش بسته است. ولی اینها هم در نهایت یك محصول كاربردی نیست چون از این وسایل هم به صورت تزئینی استفاده میشود. محدودیتهایی نیز در این عرصه وجود دارد؛ به عنوان مثال با الگو گرفتن از یك شخصیت سینمایی به راحتی میتوان محصولات متنوعی اعم از البسه، كیف، لوازمالتحریر و. .. تولید كرد. هماكنون از بسیاری از شخصیتهای غربی مثل باربی، مرد عنكبوتی و ... می توان مجموعه كاملی از وسایل كودك و نوجوان تهیه کرد؛ اما موضوع المانهای حرم مطهر رضوی به کلی متفاوت است و نمیتوان آن را در هر جایی به کار برد.
حتی المانهای غیرمستقیم ؟
حتی از المانهای غیرمستقیم كه تداعیكننده حرم رضوی باشد نمیتوان به راحتی استفاده كرد. البته این دلیل نمیشود كه دیگران وارد این عرصه نشوند. فكر میكنید متولی سوغات فرهنگی چه نهادی است؟
سوغات زائر هیچگاه متولی نداشته و ندارد. صنایع دستی و هنری همیشه خودجوش و تابع تقاضا بوده است؛ پیوندی است كه بازار به صورت خودكار بین هنرمندان و مصرفكنندگان ایجاد میكند. من فكر میكنم هر نهادی به فراخور تخصص و امكاناتی كه دارد، محصول خاص خود را تولید و عرضه كند.
تاكنون برای ساماندهی و جمع كردن افراد و نهادها و تشكلهای فعال در تولید محصولات فرهنگی تلاشی کرده اید؟
یكبار در مؤسسه این اتفاق افتاد؛ البته قرار بر این بود كه فراگیر باشد و هر دو سال یكبار در سطح مشهد برگزار شود كه در نهایت به 14 نهاد فرهنگی آستان قدس محدود شد و البته همان هم تداوم نداشت. تا جایی كه خبر دارم قرار است دبیرخانه شورای فرهنگی آستان در این زمینه فعالیتهایی داشته باشد. نرمافزار بانك اطلاعات محصولات فرهنگی رضوی نیز تولید شده است.
از توان بخش خصوصی هم استفاده میكنید؟
مؤسسه كارگاه تولید ندارد و به عنوان ایدهپرداز و سرمایهگذار عمل میكند؛ از توان افراد و شركتهای بخش خصوصی در طراحی و تولید محصولات استفاده میكنیم. ما ایده را میدهیم تا برایمان طراحی كنند، ماكت سهبعدی آن را میسازند و بعد سفارش تولید انبوه آن را میدهیم و سپس عرضه میكنیم. مؤسسه در واقع واسطه بین طراحی و عرضه است.
به نظر شما سوغات موجود در مشهد این ظرفیت را دارد كه به صورت فرهنگی و فاخر فرآوری و به عنوان سوغات فرهنگی عرضه شود؟
این امردرصنعت بستهبندی ممكنخواهدبود؛ ضمن اینكه شركت پخش رضوی شركتی واسط و بستهبندیكننده و توزیعكننده است و بخشی از نیازمندیها و سوغات سنتی مشهد به ویژه سوغات خوراكی را به صورت مطمئن و سالم عرضه میكند. بستهبندیهای مناسب این محصولات میتواند در ارتقا فرهنگی محصول مؤثر باشد.
چه حمایتهایی می توان از تولیدكنندگان بخش خصوصی انجام داد؟
درارتباط با حمایت مؤسسه و آستان قدس، راهبرد ما سفارش به افراد صاحب ایده و خریداری و عرضه آثار اوست. اما نقش حمایتی سازمانهای دیگر این است كه از ما محصول بخواهند و به ما سفارش دهند. هدایایی كه در ادارات دولتی داده میشود و سوغاتی كه به مهمانان ویژه شهر داده میشود میتواند در این قالب باشد. مثلا شركت آب نماد سقاخانه حرم مطهر را به ما سفارش داده است.
وضعیت توزیع را در اطراف حرم مطهر چطور میبینید؟
توزیع محصولات فرهنگی در محدوده اطراف حرم صورت مناسب نیست. محدودیت داریم و فضای كافی به ما نمیدهند و اگر بخواهیم مستقیم فضایی را بگیریم باید اجاره زیادی بدهیم كه دیگر عرضه محصول فرهنگی مقرون بهصرفه نخواهد بود. آستان قدس تا جایی كه امكان داشته فضا داده و البته به كتاب به عنوان یك محصول فرهنگی اهمیت بیشتری داده است كه ناشی از نگاه خاص مسؤلان آستان قدس به كتاب به عنوان یك محصول فرهنگی تأثیرگذار است؛ اما اتفاق ویژهای برای محصولات فرهنگی نیفتاده است.