ازدیگران فعالتر بودهایم
گفتوگو با معاون هماهنگی دبیرخانه شورای فرهنگی آستانقدسرضوی
آستانقدس رضوی سازمانی اداری، اقتصادی و فرهنگی عریض و طویلی است که بنا به تاثیرگذاری فراوانی که در مشهد و زیارت امام رضا(ع) دارد، انتظارات زیادی را به سمت خود متوجه کرده است. از جمله این انتظارات میتوان از مدیریت راهبردی «سوغات فرهنگی و زائر» نام برد که با توجه به ظرفیتهای این آستان، انتظار گزافی نیست. فعالیتهای فرهنگی آستان قدس رضوی زیر نظر شورای عالی فرهنگی به ریاست تولیت آستان قدس رضوی انجام می شود و پیگیری، هدایت و نظارت بر نهادهای زیر مجموعهی این شورا که نزدیک به 16 موسسه و نهاد است از جمله وظایف دبیرخانه این شورا است. با توجه به نقش سیاستگذاری و هدایت راهبردی فعالیتهای فرهنگی آستان قدس رضوی، سراغ حسین سعیدی، معاون هماهنگی دبیرخانه شورای عالی فرهنگی آستان قدس رضوی رفتیم تا رویکرد این آستان مقدس را در مقوله «سوغات فرهنگی و زائر» جویا شویم.
ابتدا از نحوه ورود آستانقدسرضوی به موضوع سوغات زائر بگویید و اینكه از چه زمانی به این عرصه ورود پیدا كرده است؟
حدود 5 سال پیش یك رویكرد جدی درمدیریت فرهنگی آستانقدس به وجود آمد مبنی بر اینكه حرم مطهر علاوه بر فعالیتهای جاری فرهنگی، محل تولید محصول فرهنگی برای زائر در حوزههای مختلف باشد. قبل از این، برنامههای فرهنگی در حد برنامهریزی نماز جماعت و ادعیه و سخنرانی و غیره بود و ارائه محصول به زائر خیلی محدود انجام میشد.
ابتدا با تولید بروشورهایی شروع شد، سپس پوستر، لوح فشرده، نرمافزار و سایر محصولات به تولید رسید كه بازخورد خیلی خوبی به همراه داشت. تا پیش از این حتی پوستر مناسبی از حرم مطهر به ندرت وجود داشت تا زائر با رغبت از آن در منزلش استفاده كند. بحمدا... در این چند سال تولیدات خوبی عرضه شد. ابتدا بنابراین بود كه محصولات رایگان توزیع شوند اما در نهایت به این نتیجه رسیدیم كه مازاد محصولات در محلی ثابت عرضه و هزینه آن نیز دریافت شود. اینگونه بود كه فروشگاه محصولات فرهنگی رضوی ایجاد شد. كاری كه آستانقدس در حوزه سوغات به صورت خاص انجام داده است همین فروشگاه رضوی است. البته این غیر از فروشگاههای بهنشر در سطح شهرواطراف حرم است. امسال هم یك كار مطالعاتی به سفارش دبیرخانه انجام و سوغات زائر بهطور جامع بررسی شد. اما فعالیت آستانقدس در حوزههای اقتصادی سوغات قدمت بیشتری داشته است؛ محصولات خوراكی، نان رضوی، لبنیات رضوی و محصولات شركت پخشرضوی و غیره به صورت جدیتر به حوزه سوغات زائر ورود پیدا كردهاند كه البته وجه فرهنگی ندارد.
شرکت پخشرضوی به طور اختصاصی به بازار سوغات هم ورود پیدا كرده است؟
خیر، به تناسب نیاز زائر و وجود بازار بوده است نه سوغات؛ چه نیاز زائر در مشهد و حین زیارت و چه نیاز زائر پس از زیارت و خروج از مشهد. البته جنبههای تجاری و اقتصادی هم مهم بوده است.
دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی برای فرهنگی كردن محصولات اقتصادی آستانقدس اقدامی داشته است؟
اخیراً انجام این طرح مطالعاتی و همچنین همکاری در طرح مطالعات كمی و كیفی زیارت بهانهای شد كه آستانقدس نگاه ویژهای به این مبحث داشته باشد. زائر علاقهمند است محصولات حرم و آستانقدس را با خود به عنوان سوغات ببرد، البته این به زمان نیاز دارد.
برآورد دبیرخانه از وضعیت سوغات فرهنگی زائر چیست؟ آیا به تغییر این فضا نیازی احساس میكنید؟
در لزوم تغییر فضا شكی نیست؛ همین كه دبیرخانه به صورت اولیه ورود پیدا كرده و مطالعاتی در این باب انجام داده است، نشاندهنده رضایت نداشتن آستان از وضعیت فعلی سوغات و كمرنگی وجه فرهنگی در سوغات موجود است. البته دبیرخانه شأن اجرا ندارد و سیاستگذار و هماهنگكننده است. در این زمینه همكاری خوبی با كارگروه زیارت و كمیسیون فرهنگی طرح مطالعات كمیوكیفی زیارت داریم و امیدواریم در موضوع سوغات فرهنگی به سند قابل قبولی برسیم.
با توجه به خلأ مدیریت در عرصه سوغات زائر، آستانقدس چقدر خود را متولی سوغات زائر میداند؟
تكلیف ذاتی آستان، ساماندهی زیارت مطلوب زائر در دایره حرم مطهر است. در بیرون از حرم قاعده این است كه آستان نسبت به مسائل وظیفه ذاتی ندارد. كارهای فرهنگی، آموزشی و پژوهشی كه انجام میشود مبتنی بر دغدغهها بوده و جز وظایف آستانقدس نیست. اما در حوزه سوغات هم ورود داشته و مؤسسه آفرینشهای هنری با همین نگاه ایجاد شده است؛ یا مجوزی كه برای تولید محصولات در حرم مطهر به معاونت تبلیغات داده شده است، یا ایجاد شركت چاپ و انتشارات و بهنشر در حوزه مكتوب، نشاندهنده وجود انگیزه در این باب است. بنای شخص تولیت و مجموعه آستانقدس بر این است كه در حد توان، وسع، امكانات و شرایط در این حوزه نیز فعالیت شود. البته بعضی از این رویكردها به تازگی آغاز شده است و قبلا توجه و انگیزهای وجود نداشت. بازخوردهای مثبت و استقبال زائر از محصولات تولید شده این انگیزه را ایجاد كرده است.
آیا دبیرخانه شورای عالی فرهنگی آستانقدس چنین جایگاهی دارد كه نگاه فرهنگی را بر مجموع فعالیتهای آستان غلبه دهد؟
آستانقدس شامل سازمان مركزی است كه حوزه اداری است و یك حوزه اقتصادی دارد و یك حوزه فرهنگی نیز شامل دو بخش حرم مطهر و خارج از حرم است كه 16 مؤسسه فرهنگی و اجتماعی آستان را دربرمیگیرد. سیاستگذاری كلان این 16 مؤسسه در شورای عالی فرهنگی با ریاست تولیت آستان انجام میشود. ساماندهی، هدایت، هماهنگی و نظارت و ارزیابی بر عمكرد این مؤسسات نیز در دبیرخانه شورای فرهنگی انجام میشود. حوزه تأثیر و نفوذ فرهنگی شورای عالی فرهنگی بدینگونه است.
به نظر میرسد وزن نگاه اقتصادی در فضای بیرونی فعالیتهای آستانقدس بیشتر است.
این را قبول نداریم. شاید دلیلش ضعف اطلاعرسانی است. آستان با وجود وظیفه ذاتیاش فعالیتهای گسترده فرهنگی، پژوهشی و حتی تربیتبدنی دارد. حتی بسیاری از فرهیختگان نیز از مؤسسات فرهنگی آستان اطلاعی ندارند. ما 5 مؤسسه آموزشی و پژوهشی داریم كه دانشگاه رضوی با 3 هزار دانشجو و بنیاد پژوهشها با سالانه 270 عنوان كار پژوهشی عمیق و بنیاد فرهنگی رضوی با 6 هزار دانشآموز برجسته از آن جملهاند. همچنین كتابخانه آستانقدس، مؤسسه آفرینشهای هنری، مؤسسه خدمات مشاورهای، تربیتبدنی و غیره نشان از اهتمام فرهنگی آستان دارد.
به هرحال رویكرد این فعالیتها مردم مشهد هستند و زائر در خارج از حرم حداكثر با محصولات تجاری آستانقدس برخورد دارد.
عمده فعالیت فرهنگی برای زائر در داخل حرم اتفاق میافتد و در بیرون از حرم كار چندانی انجام نشده است. رویكرد اخیر آستان ورود به این عرصه بوده و نسبتا در نقطه شروع قرار دارد و محصولات نسبتا خوبی را نیز تولید كرده است. البته شاید توقع این بوده كه زودتر شروع میكرده است و بخش عمده نیاز سوغات زائر را برآورده میكرده كه توقع بهجایی است؛ اما باید توجه داشت كه مجموعههای بیرونی و متولیان فرهنگی مشهد كه مسؤلیت مستقیم هم دارند هیچ فعالیتی در این حوزه انجام ندادهاند. برای یك ماه حج تمتع و چهارپنج روز اعمال آن همه دستگاهها بسیج میشوند؛ صداوسیما در آن ایام شبانهروزی كار رسانهای میكند تا حسوحال آنجا را منتقل كند، اما روایاتی داریم كه زیارت حضرت رضا(ع) معادل چندین حج است؛ باید پرسید صداوسیما به عنوان متولی رسانه كشور و شبكه استانی در این مورد چه كرده است؟ اداره كل فرهنگ و ارشاداسلامی چه كرده؟ انبوه انتشاراتی كه در مشهد هستند چه كرده است؟ معاونت فرهنگی و سازمان فرهنگی شهرداری چه كردهاند؟همچنین دیگر دستگاههای فرهنگی شهر و استان. اینكه همه بار زیارت و خدمات فرهنگی زائر را آستانقدس به دوش بكشد توقع درستی نیست. البته این به معنای دفاع مطلق از عملكرد آستانقدس نیست...
به هر حال آستانقدس به نوعی متولی اصلی زیارت شناخته میشود.
آستانقدس متولی زائر و زیارت نیست؛ اتفاقا در این زمینه آستانقدس باید مطالبهكننده باشد.
آیا این مطالبه را در قالب تعاملات با دستگاهها پیگیری كردهاید؟
بله، تعاملاتی با دستگاهها انجام شده و البته اخیرا اتفاقات خوبی هم افتاده است؛ برگزاری جشنواره فرهنگیهنری امامرضا(ع) توسط ارشاد كار ارزشمندی است؛ هرچند در سطح است و جنبه آماتوری دارد. توقع میرود كه كارهای فاخر و حرفهای هم تولید شود. فیلمسازی در حوزه فعالیت آستان نیست؛ بلکه باید دید فیلمسازان، عكاسها، طراحان، نویسندگان و رشتههای مختلف فرهنگی و هنری چقدر به كار در زمینه حضرت رضا ترغیب شدهاند؟ امروز درباره فرش ایران مستند ساخته میشود و دوازده كارگردان حرفهای را به كار میگیرند؛ زیارت حضرت رضا(ع) در این حد جای كار ندارد؟ با قبول همه اشكالات آستانقدس، سهم آستان در این زمینه بیش از بقیه بوده است.
ورود آستانقدس بیشتر در چه سطحی از فرایند سوغات زائر است؛ ایده، تولید یا عرضه؟
مبتنی بر سند چشمانداز آستانقدس، اهتمام آستان این است كه هم در حوزه ایدهپردازی و الهامبخشی و هم در حوزه تولید و هم در عرضه محصولات فرهنگی، با محوریت سیره و سنت رضوی فعالیت داشته باشد.
موضوع فعالیت حضرت رضا(ع) است یا مباحث دیگر نیز مدنظر است؟
موضوع اصلی زیارت و حضرت رضا(ع) است؛ اما مبحث ولایت نیز در حد الهامبخشی مدنظر است.
سیاست آستان این است كه مستقیم ورود داشته باشد یا از مجموعههای دیگر به ویژه بخش خصوصی نیز كمك میگیرد؟
بنای ما تعامل با مجموعههای فرهنگی و حمایت معنوی از آنهاست. به عنوان مثال نرمافزار "سایههای ملكوت" كه نوعی شبیهسازی حرم مطهر است توسط دانشگاه امام صادق(ع) طراحی شد و آستانقدس هم حمایت معنوی انجام داد و شرایط ویژهای را برای آنها فراهم كرد یا چند سال قبل آقای صدرعاملی سهگانهای درباره موضوع زیارت ساخت كه همكاری داشتیم. اولویت آستان این است كه مجموعههای دیگر را فعال كند؛ مگر اینكه در محصولی به این جمعبندی برسد كه باید خودش تولید كند كه در مؤسسات وابسته تولید میشود. البته در بعضی حوزهها از جمله حوزه فیلم یا موسیقی به دلیل حساسیتهای موجود ورود مستقیم نخواهد داشت؛ اما در حوزه كتاب رأسا و به صورت ویژه فعالیت داریم.
در حوزه سوغات فرهنگی زائر چه رویكردی دارید؟
رویكرد آستانقدس به طور قطع این نیست كه به عنوان محوریت سوغات فرهنگی مطرح شود؛ اما در حد وسع خود ورود خواهد داشت.
بسیاری از كارشناسان بر نقش توریعكنندگی آستانقدس تأكید دارند؛ آیا آستانقدس میتواند چنین بستری را برای عرضه ایجاد كند؟
محصولات موجود آنقدر نیست كه بتوان عرضه گستردهای در اطراف حرم انجام داد. در عین حال مجموعه بهنشر و فروشگاه رضوی وجود دارد و تولیدكنندگان فرهنگی میتوانند برای گرفتن فضا با شركت پخش رضوی وارد مذاكره شوند.
در حوزه سیاستگذاری، ایجاد مراكز زنجیرهای عرضه محصولات فرهنگی در مقاطعی مطرح شده است و از آستانقدس مطالبه هم شده بود؛ اما هنوز در حد ایده اولیه باقی مانده است، اما چون اولویت اول آستان فضای داخل حرم و ساختوسازهای داخلی بوده، به این موضوع پرداخته نشده است و معلوم نیست چه زمانی محقق شود. بازارهای متعددی در جوار حرم ساخته شده، اما متأسفانه كاربری آن فرهنگی نبوده و صرفا نگاه تجاری داشته است.
این مسئله حداقل به عنوان یك سیاستگذاری كلان جز رویكردهای اصلی ما هست و طرحش را هم یك زمانی آماده كرده بودیم. آنچه در نظر داشتهایم، مركزی بوده به عنوان جبهه فرهنگی انقلاب، نه صرفا با موضوع امام رضا(ع) و زیارت؛ بلكه همه كسانی كه در این جبهه تولید محصول میكنند پاتوقی داشته باشند و محصولات شان را عرضه كنند. مخالفتی هم با این امر وجود ندارد؛ اما اولویت اول آستانقدس نبوده و عزم جدیای هم در اینباره وجود نداشته است. درصدد فراهم كردن زمینههای این كار هستیم تا انشاءا... اتفاق بیفتد و چنین مركزی ساخته شود یا از اماكن موجود برای این منظور استفاده شود.
آیا محصولات كاربردی را هم مورد توجه قرار دادهاید؟
در طرح اولیهای كه برای سوغات تدوین كردیم، هم محصولات حجمی و تزئینی وجود دارد و هم محصولات كاربردی و از جمله پوشاك كه اثرش را در سبك زندگی رضوی نشان میدهد. این به طور قطع جز رویكردهای ما هست؛ اما هنوز در این زمینه كار جدی انجام ندادهایم و متأسفانه شرایط كالاهای خارجی و چینی هم عرصه را تنگ كرده است.
ظرفیت بخش خصوصی برای تولید محصول مناسب سوغات فرهنگی را چطور ارزیابی میكنید؟
به نظرم توان بخش خصوصی در این امر مناسب است و ظرفیت سوغات زائر هم آنقدر زیاد است كه اگر كسی كالای فاخر و خوب تولید كند مطمئنا ضرر نمیكند. تجربه ما در تولید محصولات رضوی این موضوع را اثبات كرد. اما احساس میكنم در حال حاضر انگیزه كافی در بخش خصوصی وجود ندارد.
به هر حال این كار نیاز به سرمایهگذاری دارد، فاصله ایده تا عرضه در این موضوع احتمالا زیاد است و توزیع هم در اطراف حرم به دلیل قیمت بالا مقرون به صرفه نیست...
درست است، اما حقیقت این است كه در این عرصه ورود جدی نبوده است و در بازارهای دور از حرم، مثل بازار سپاد هم كه از حرم فاصله دارد این اتفاق نیفتاده است. زائر باید با كیفیت مناسبی مواجه شود و احساس كند كه تكریم شده است و در این صورت مشتری خودش را خواهد داشت.