فرصتهایی که دیده نمیشوند
نویسنده : صدرا صادقی
گفتوگوبا رئیس پژوهشکده سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور
توسعه تک بعدی یکی از آسیبهای همیشگی در برنامه توسعه کشور بوده است. مشهدالرضا(ع) نیز در فرایند توسعه از این آسیب در امان نمانده، چرا که در فرایند توسعه نگاهی جامعنگر و برنامهمحور وجود نداشته است بههمین علت ظرفیتهای متعددی در امر توسعه مشهد مغفول میماند بررسی این ظرفیتهای مغفول مانده را با دکتر رحیمپور رئیس پژوهشکده سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در میان گذاشتیم. آن چه در پی میآید حاصل گفتوگوی ما با ایشان است.
اگر بخواهیم ظرفیت های مغفول توسعه زیارت و به تعبیری گردشگری مذهبی در مشهد را برشماریم این ظرفیت ها کدام است؟
واقعیت این است درحوزه صنعت و گردشگری، مطابق با توانمندیها و ظرفیتهای موجود در هیچبخشی اقدام مؤثری انجام نشده است. یعنی توسعه گردشگری جزو استراتژیهای توسعه کشور تا به حال نبودهاست. البته در حرف، شعار و کارهای ژورنالیستی بوده اما آن طور که باید تدوین استراتژی انجام می گرفت نشده است. امروزه اعتقاد بر این است که گردشگری بخش مهمی از استراتژیهای توسعه هرکشور پیشرفته در دنیاست.
یکی از شاخص های توسعه یافتگی یک کشور این است که مردم چقدر به آن جا سفر می کنند؟ در نتیجه از این منظر با وجود منابع متعدد در حوزه جاذبههای فرهنگی، طبیعی و متاسفانه به دلیل سوء مدیریت جایگاه اصلی مان در حوزه بازار داخلی و تجارت بینالملل، گردشگری را از دست داده ایم.
اما مزیت رقابتی و ویژه ما چیست؟ یکی از مزیت های رقابتی ما حوزه «گردشگری سلامت» است، پزشکان ما در دنیا از نظر علمی و تخصص سرآمد هستند. به عنوان مثال بیمارستان رضوی جزو برترینهای منطقه است و به راحتی افراد مختلف با کمترین هزینه و رعایتهای نشان تجاری حلال برای درمان به کشور می آیند.
مزیت دیگر با وجود زمینه های فرهنگی دینی و ارزشی در کشور، گردشگری مذهبی است. در کارهای پژوهشی پیگیر تدوین سند ملی توسعه گردشگری مذهبی در ایران بودهایم. این که توانمندیهای گردشگری در حوزه های مختلف حتی مسیحیت و ارامنه را پیدا کنیم. در دوره صفویه، ارامنه در جلفای اصفهان مکان خاصی دارند. یا در حوزه یهودیت، استر و مردخای؛ بالاخره آنها اهل کتابند، ایران خاستگاه دین زرتشت است، بنابراین میتوانیم زرتشتیان دنیا را که در هند و کانادا هستند به کشور بیاوریم. بیشترین امامزادههای دنیا و مساجد- بیش از 100 سال قدمت- را داریم این ها حتی برای اهل تسنن هم قابل احترام و اعتنا هستند چون مشاهیر جهان اسلام محسوب میشوند؛ ما در حوزه گردشگری مشاهیر هم عقب افتادهایم. بعضیها برای دیدن بهترین فوتبالیست دنیا یا قهرمان سنگینوزن وزنهبرداری تور برگزار میکنند.
چقدر تسهیلات برای روادید ایجاد کردیم تا با کشورهای اسلامی که به عنوان هدفهای بازارند، برای آن هایی که عضو سازمان کنفرانس اسلامی هستند در زمینه حمل و نقل، اقامت و. .. ارتباط داشته باشیم؟
در حوزه بازاریابی و تبلیغات به میزانی که روضه رضوان در صداوسیما ایجاد شد و عربستان را معرفی کردیم، جاذبههای ایران را به دنیا معرفی کردهایم؟ صداوسیمای ما آنقدر که آن مکان های دیگر را معرفی کرده، امامرضا(ع) را به دنیا معرفی نکردهاست. پس ما فقط برای زیارت امامرضا(ع) گردشگر نمیآوریم اگرچه اولویت اول است ولی بسیاری از معماران دنیا علاقه دارند نوع کاشیکاری مجموعه آستان مقدس را ببینند. فقط برای دیدن هنر معماری ما میتوانیم سالیانه میلیونها گردشگر به ایران بیاوریم. کدام بروشور، کتاب، سیدی و سایت که به زبانهای زنده دنیا برای بازار هدفت اینها رامعرفی کردهباشد وجود دارد؟ دانیال نبی را در شوش داریم که هم مسیحیها، هم یهودیها و هم مسلمانان قبولش دارند؛ یعنی برای همه قابل احترام است. چهار پیامبری که در قزوین مدفون هستند که تمام ادیان قبولشان دارند. در سمنان و اراک همین طوراست. بنابراین از منظر معرفی جاذبههای گردشگری ایران به صورت عموم و به ویژه جاذبههای گردشگری مذهبی ایران و نیز در حوزه تسهیلات، تبلیغات و معرفی فرصتهای سرمایهگذاری کار نکردهایم.
پدیده وقف زمانی خیلی رایج بوده ولی به مرور کمرنگ شدهاست، لذا هنوز خیلیها علاقهمندند از باب وقف و بیمه کردن سرمایه خدمت امامرضا(ع)؛ یک قطعه زمین به عنوان زائرسرا داشتهباشد. آیا شهرداری، استانداری و سازمان میراث فرهنگی گردشگری در مشهد فرصتهای سرمایهگذاری در صنعت گردشگری مذهبی این شهر یا کشور را توانسته شناسایی و به دنیا معرفی کند؟
چهارم این که در حوزه بازارداری ضعیفیم. یعنی در حوزه ارتقای رضایتمندی مشتری کار نکردهایم. در بازار رضا، صنایع دستی چینی و صنایع دستی قلابی. زرشک و زعفران فروختهایم. او از باب تبرک خریداری کرده است اما ما این را حفظ نکردهایم چون مدیریت مقصد نداریم.
مورد بعدی در بحث راهنمایان تور است. افرادی ضعیف با دریافت پول برای تور زمینه اقامت، رفتوآمد و... فراهم میکنند. نظارت، حمایت و هدایتی که بهترین راهنمایان تورهایمان را که رضایتمندی ایجاد کنند، نیست و برهمین اساس به مرور این نارضایتی را به منطقه و حوزه کاری شان منتقل میکنند.
همانطور که بازار کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز را از دست دادیم که یک بخشی از آن تاجران خراسانی مقصر بودند، حوزه بازارها را از دست می دهیم. اما ترکیه تور45روزه که شرکت در این تور با توجه به هزینه بالا که منوط به ثبت نام آن از حدود 4 ماه قبل است ـ برای آشنایی با دین اسلام ـ برگزار می کند! خیلی از کشورهای اروپایی، آمریکایی علاقهمند به آشنایی با دین اسلام هستند. لذا اگر بخواهیم دین مان را ترویج کنیم باید از زبان هنر وارد شویم. شما عاشورا را با زبان هنر، تابلوهای نقاشی، آثار تجسمی و با ساخت یک موزه عاشورا که این عَلَم است و این کُتَل، این تاریخ است و ...، ترویج کنید بنابراین در حوزه معرفی با زبان هنر هم، جاذبههای مذهبیمان را به دنیا معرفی نکردهایم.
ما پیشنهاد دادیم بایستی سند ملی توسعه گردشگری مذهبی تدوین شود. در این سند، همه چیز اعم از آموزش خادم، اقتصاد بازار و. .. را در نظر گرفتیم. بایستی با نگاه ترویج دینمان و آشناسازی مردم دنیا با رأفت اسلامیمان این سایتهای گردشگری مذهبی دنیا را با حفظ نگاه اقتصادی مان به دنیا معرفی کنیم. در حج برای اقامت بهترین هتلها در اختیار کویتیها و بحرینیهاست. ما باید این امکانات را برای کسانی که میخواهند خوب پول خرج کنند، نذری بدهند، انفاق و وقف کنند ایجاد کنیم. زیرا گردشگران مذهبی، بیشترین پول را در مقاصد گردشگری خرج و کمترین هزینه را برای جامعهی مقصد دارند. بعضی مکان ها دارای آدابی است مانند قضیه مُحرِم شدن در حج که این آداب اگر بخواهد اجرا شود، شخصی یک هفته بیشتر باید این جا بماند. در مشهد نقاط گردشگری مذهبی ما هم همینطور است. این فرصت را از این منظر داریم، علاوه بر این که وظیفه مان خدمت به مردم دنیا است نه به خاطر پول، وظیفهی ماست؛ این جا سرزمین ماست و ما ارادتمندان امامرضا(ع) هستیم. ایجاد تسهیلات وظیفه ماست و در حوزه اقتصادی باید به این نتیجه رسید که بالاخره کسانی که برای زیارت می آیند دنبال لهو و لعب و تخریب جایی و آسیب رساندن به محیطی نیستند. از صفر تا صد را ما در این طرح مقدماتی حدود40-50 صفحه تهیه کردیم. اگر بتوانیم با آستانقدس وارد مذاکره شویم پژوهشکده گردشگری نیز در این زمینه آماده همکاری است لذا اگر آستانقدس، مجموعه شهرداری مشهد، استانداری، وزارت ارشاد، سازمان میراث فرهنگی و وزارت امور خارجه همکاری کنند این سند باید در شورای برنامهریزی استان به تصویب برسد. چون اکنون از افق توسعه گردشگری مذهبی در10 سال آینده چیزی نمیدانیم؟ اصلاً برنامه نداریم و این ضعف است که یک سند توسعه در این بخش را نداریم.
در ضرورت تدوین و ترویج سندی که از آن یاد کردید تردیدی نیست اما تا این سند تصویب شود و در مورد آن اجماعی صورت بگیرد زمان زیادی می گذرد اگر بخواهیم در نگاه فوری تری اقداماتی انجام دهیم، اولویت باید چهچیزهایی باشد؟ حوزه اسکان، حوزه بازار و به ویژه حوزه سیاحت کدام یک اولویت دارد؟
دکتر رحیمپور: بحثی که در حوزه صنعت مورد نظرمان بود جایگاه خودش را دارد اما درمشهد معضلی داریم که نمیتوانیم اوقات فراغت زائران را پر کنیم یعنی یک هفته، ده روز به او تور فروختهایم گردشگر داخلی یا خارجی ما قصد کرده 10 روز مشهد بماند؛ درکنار مجموعه آستانقدس رضوی چهچیزی تعریف کردهایم که وقتش را پر کنیم. در این 10روز که دایم در حرم نیست. یکی از خلاءهای جدی ما درحوزه مدیریت شهری مشهد، حوزه اوقات فراغت زائران است که برنامهای نداریم.
اولاً: در حوزه اوقات فراغت حتی مردم مشهد و توزیع مکانهای اوقات فراغت فکری نداشته و در حوزه مبلمان شهری مشهد به غیر از حوزه نابه هنجاری های اجتماعی(کوچه های اطراف حرم، کوچه عباسقلی خان، پایین خیابان و ییلاقات مشهد) هم دچار مشکل هستیم. آمار مستندی از حضور زائران در مشهد برای برنامهریزی کنیم، نداریم تا فرصتهای سرمایهگذاری به مردم ارائه کنیم. لذا این ها باید در طرح جامع مشهد دیده شود و یک بحث هم ساختوساز اطراف حرم است که تعریف شدهاست. مدیریت ساختوساز معلوم نمی شود که به چه شکلی در اطراف حرم و داخل حرم است. سنگفرشهای کف صحنهایی که جدید ساخته شده تَرَک دارد و. ... مدیریت اوقات فراغت زائران را باید ساماندهی و نظارت را باید قوی کنیم.دخالتهای دولت هم در حوزه حاکمیتی ازآن منظر کم و به اصناف واگذار شود که جنس قلابی نفروشند و تسهیلات مناسب به گردشگر بدهند.
اما اگر بخواهیم اولویت بندی کنیم که تا زمانی به نتیجه رسیدن سند چه اقدام کنیم، این طبقهبندی را در حوزه اقامت، پذیرایی، حملونقل، تورگردانی و خرید به عنوان 5 مؤلفه اصلی در صنعت گردشگری مذهبی باید انجام دهیم .
1-در حوزه اقامت با وجود بیشترین هتل و هتلآپارتمان بیشترین درصد اقامتگاهها را داریم ولی دو مشکل داریم. یکی در حوزه ارتقای خدمات و دیگری این که دولت وظیفه نظارتی خودش را خوب انجام ندادهاست. یعنی سازمان میراث فرهنگی گردشگری در حوزه نظارت ناموفق بودهاست. ستارهدار بودن یا نبودن هتلهای ما بیش از 10سال است تنزل یا ترقی کردهاست؟ لذا باید تشکلات صنفی را به کمک بطلبیم که بخشهایی از آن را واگذار کنیم و البته باید ظرفیتسازی کنیم، آموزش دهیم و این اتفاق صورت پذیرد.
2- در حوزه پذیرایی همینطور، بخشی از پذیرایی ما در هتلها و بخشی در بیرون است. چقدر بر رستوران ها و فست فودها به ویژه اطراف حرم و نظایر این ها نظارت میکنیم؟ در حوزه سلامت، بهداشت و ایمنی باید برنامهای تدوین کنیم و باید این استانداردها رعایت و بر مراکز پذیرایی نظارت کرد. که در اینجا آموزش حرف اول را می زند؛ برای توسعه پایدار و حفظ بازار به فروشندگان آموزش دیده که زائران را به عنوان طعمه در نظر نگیرند نیاز هست. بنابراین باید خدمات ساماندهی شده و بر آن نظارت کرد و حتی اگر حمایت مالی نیاز دارند، وام دهیم که با بهسازی، استانداردها را رعایت کنند.
3- درحوزه حملونقل؛ در این حوزه چرا دچار مشکل هستیم؟ اطراف حرم از میدان راهآهن و از آنطرف میدان امام رضا(ع) و از اینطرف، میدان شهدا بسته است و با این ترافیک سنگین شهر چه تسهیلاتی برای زائران در نظر گرفته شده؟ آیا کسانی که در این مسیر کار میکنند را آموزش دادهاید؟ وسیله متنوع ایجاد کرده اید؟ که این وسیله از ترن و سیستم مترو و کالسکه است یعنی اینها را باید ایجاد کرد. در سیستم تاکسیرانی ضعف داریم. لذا این در بحث آموزش هم برای حملونقل عمومیمان تاکسی و اتوبوس و. .. باید این کار را انجام دهیم و نوسازی کنیم. پس در حوزه حملونقل به ویژه ناوگان حملونقل هوایی ضعف داریم. گردشگر خارجی نه گردشگر ایرانی، تعطیلات آخر هفته میخواهد از شیراز بیاید مشهد، هواپیما نداریم. در حوزه ریلی مان هنوز مردم برای تهیه بلیت باید ساعت ها در ایستگاه بخوابند. در اطراف حرم باید نماینده ناوگان هوایی، ناوگان ریلی و شرکت های حمل و نقل حضور داشته باشند.
4- در حوزه تورگردانی، آژانسهای متخصص در زمینه گردشگری مذهبی که آموزش دیده باشند، نداریم. باید آنهایی که در گردشگری مذهبی فعالیت میکنند، شناسایی، حمایت و سپس برای شان هزینه و سرمایه گذاری کنیم. باید بتوانیم در این زمینه تورگردانهای حرفهای تربیت کنیم.
5- در حوزه بازار خرید، باید تسهیلات، استانداردها و مجموعه هایی برای خرید معرفی کنیم که اعتقاد خدمت به زائر داشته باشند و چانه زنی ها در خرید حذف شود. لذا مجامع صنفی باید نظارت بر خدمات فروش و ارائه خدمات و کالاها را داشته باشند و بازار ساماندهی شود که لازمه اش ایجاد جلسات با تشکلها، تدوین و اولویت بندی و سپس ابلاغ به حوزه اجراست.
در مورد اوقات فراغت زائران هم امسال شهرداری با شورای شهر و استانداری باید با همفکری-و از هم اکنون- پروژه ای برای پرکردن اوقات فراعت تعریف کنند. آیا ما میتوانیم یک دانشکده گردشگری با رویکرد گردشگر مذهبی یا زیارتی آن جا راهاندازی کنیم؟ آیا میتوانیم کمیته زیارت را شکل دهیم و تسهیلات ویژهای ارائه کنیم؟ آیا میتوانیم زائران را به عنوان برنامههای آنی لغو روادید کنیم؟ اینها باید شکل بگیرد و از برکت امامرضا(ع)، زائر به مشهد خیلی زیاد شدهاست که باید از این فرصتها بهرهبرداری مسئولانه کرد.
آستانقدس نیز در حوزه باید همکاری و اطلاعرسانی کند. به تورگردانهایمان اعلام کنیم که تورهای ویژه برای آشنایی با دین اسلام و تشیع برگزار کنند. ایران خاستگاه ادیان، مظهر شکوه و زیبایی، مهماننوازی و. .. است. این ها باید در شورای شهر و شورای برنامهریزی استان مورد تدبیر قرار گیرد.
جاذبهها و منابع مشهد بسیار زیاد است مکان هایی مانند کلات نادر، گلچینی از مزارع زعفران و. .. که می تواند علاوه بر پرکردن اوقاف فراغت جنبه اقتصادی هم داشته باشد که امیدوارم با این کار رسانهای که انجام میشود این اتفاق بیفتد.