بررسی سند راهبردی و برنامه 5 ساله در عرصه اوقات فراغت زائر
و توسعه فضاهای تفریحی-سیاحتی شهر مشهد
مطالعه توسعه کمی و کیفی زیارت امام رضا(ع) طرحی است که مقدمات آن با مصوبهای در سال 87 کلید خورد و در 8/8/88 با مصوبه هیئت دولت ردیف اعتباری ذیل بودجه زیارت برای این کار در نظر گرفته شد. هرچند مصوبه اولیه، آغاز طرح مطالعه توسعه کمی و کیفی زیارت را از سال 88 در نظر گرفته بود اما عملاً این طرح از نیمه دوم سال 89 عملیاتی شد. در حال حاضر سه مرحله از طرح مطالعه توسعه کمی و کیفی زیارت انجام پذیرفته است، در مرحله دوم این طرح 6 طرح مهم تحقیقاتی ـ پژوهشی و مطالعاتی در نظر گرفته شده است که یکی از آنها « تدوین سند راهبردی و برنامه 5 ساله در عرصه اوقات فراغت زائر و توسعه فضاهای تفریحی-سیاحتی شهر مشهد» است. این سند راهبردی تاکنون سه بار در معرض ویرایش قرار گرفته است که آخرین نسخه آن مربوط به پاییز 90 است. سند اوقات فراغت زائر در 218 صفحه و سه بخش با عناوین 1- مطالعه پایه و پیش نیاز 2- نیازسنجی و ترسیم چشم انداز 3- تحلیل هدفگذاری چشم انداز تدوین شده است.
بخش اول: مبانی اوقات فراغت
در مقدمه بخش اول ضمن بیان روش تحقیق که توصیفی و تحلیلی با ماهیتی قیاسی است به بررسی اهمیت اوقات فراغت در عصر حاضر می پردازد و ضمن اشاره به نظریههای مختلف اندیشمندان جهان، در نهایت از منظر اسلام این موضوع را بررسی میکند. در مطالعات مرحله اول این سند به اوقات فراغت زائرمیپردازد که در آن سعی شده است به مبانی و شاکله اصلی موضوع اوقات فراغت پرداخته شود؛ این مطالعه ابتدا بین زائر و گردشگر تفاوت قائل میشود و سپس به گردشگری که با هدف زیارت به شهر مقدس آمده باشد لفظ گردشگری مذهبی را اطلاق میکند. در قسمت دیگر به ساختار مرتبط با خدمات رفاهی زائر پرداخته میشود که عمدتاً شبکه مسائل موضوعی رفاه زائر، کمبودها، محدودیتها، موانع ساختار، توانها و قابلیتهای مرتبط با خدمات رفاهی زائر و مهمترین نیازهای آن از منظر زائران و کارشناسان و مدیران مورد بررسی قرار میگیرد. در بند 1-1-2- این سند به جایگاه اوقات فراغت در اسناد فرادستی پرداخته شده و تاکید دارد که متاسفانه در قانون برنامه اول، دوم، سوم، چهارم و پنجم به موضوع اوقات فراغت تنها در حد نسل جوان پرداخته شده است. این سند مدعی است که در برنامههای توسعه کشور، اوقات فراغت مترادف با گردشگری دانسته شده و کمتر به بحث اوقات فراغت در جامعه شهری توجه شده است. سند چشم انداز ایران 1404، سند فرادستی دیگری است که در آن پژوهشگر به دنبال بررسی جایگاه اوقات فراغت بوده و اذعان دارد همانند برنامه های توسعه کشور، اوقات فراغت در آن جایگاهی ندارد. طرح جامع گردشگری و گذران اوقات فراغت در کلان شهر مشهد که متعلق به شهرداری مشهد است، طرح توسعه و عمران ناحیه شهری مشهد که کاری از وزارت مسکن وشهرسازی است، طرح مجموعه شهری مشهد بر اساس مصوبه هیئت وزیران، برنامه ملی توسعه گردشگری و مطالعات طرح جامع گردشگری استان خراسان(گنو) از جمله طرحهای بالادستی محلی است که در این سند به بررسی اجمالی آنها پرداخته شده است. بند1-1-3 تحت عنوان بررسی فعالیتهای سازمانها و ادارات در خصوص غنی سازی اوقات فراغت نیز به بررسی فعالیتهای آستان قدس رضوی، شهرداری مشهد، معاونت فرهنگی اجتماعی شهرداری مشهد، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، صدا وسیما، اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان رضوی، وزارت ورزشوجوانان و سازمان فرهنگیتفریحی شهرداری مشهد پرداخته شده است. این بند سعی کرده است بر ساختار اداری دستگاهها و چشمانداز، اهداف، طرحها و برنامههای آنها متمرکز باشد. در ادامه سند، متغیرهای اجتماعی، جمعیتی و اقتصادی زائران در اوقات فراغت که از منابع و طرحهای مطالعاتی و نظرسنجیهای دیگر اخذ شده، بیان میشود. در این بخش از آمار و اطلاعات نزدیک به34 مورد طرح مطالعاتی و نظر سنجی استفاده شده است. در سند راهبردی اوقات فراغت که یکی از بخشهای طرح مطالعات کمی و کیفی زیارت است مجری طرح طی یک نظرسنجی نحوه گذران اوقات فراغت زائران را بررسی کرده است. این نظرسنجی به دنبال آن است که زائران حضرت رضا(ع) غیر از زیارت و حضور در حرم رضوی وقت خود را چگونه می گذرانند. در این زمینه سهم موضوعاتی مثل خرید، حضور در اماکن تفریحی و گردشگری و ... از اوقات حضور زائر در مشهد مشخص شده است. بررسی گزارش این نظرسنجی خالی از لطف نیست.بخش دوم : نیازسنجی و ترسیم چشم
در بخش دوم این سند که عنوان نیازسنجی و ترسیم چشم انداز را دارد، پژوهشگر ابتدا به بررسی و تحلیل وضع و روند جاری اوقات فراغت و زیرساختهای آن بر اساس اطلاعات موجود و از طریق نظرسنجی و نیازسنجی از فعالان و صاحب نظران پرداخته است که در نهایت چشم اندازی مطابق با سندهای بالادستی همچون ایران 1404، چشم انداز بلندمدت آمایش استان خراسان رضوی، چشم انداز توسعه و عمران کلانشهر مشهد، چشم انداز و استراتژی شهر مشهد در افق 1404 با محوریت شهرداری مشهد و چشم انداز فرهنگ زیارت ترسیم شده است.
در چشم انداز بخش اوقات فراغت، مشهد شهری است با کارکردهای زیارتی –سیاحتی منحصر به فرد، مفرح و برخوردار از زیرساختها و فضاهای فرهنگی، تفریحی، سیاحتی، جاذبهها و منابع گردشگری متنوع، متأسی از سیره رضوی.
درمجموع اهداف کلان این سند راهبردی شامل این موارد است: 1- جاذبهها(همچون حرم و...) 2- زیرساخت ها 3- اطلاع رسانی 4- حمل و نقل 5- اسکان.
این سند در پایان بخش دوم، چشم انداز تحقق پذیر شهر مشهد در افق 5 ساله را این گونه ترسیم میکند:
«مشهد شهری زیارتی است با فرهنگی غنی و سیستم گردشگری توسعه یافته، دارای فضاهای فراغتی متنوع و متناسب با فرهنگ زیارت و توانمند در پاسخگویی به نیازهای فراغتی 40 میلیون زائر بارگاه قدس رضوی»
بخش سوم : تحلیل و هدفگذاری چشم انداز
بخش سوم این سند نیز در تحلیل و هدف گذاری چشم انداز ضمن بررسی ضعف ها، قوت ها، فرصتها و تهدیدها برای عوامل کاستی و عوامل پیشبرنده اهداف سند، راهبردهای مرتبط و سازمانهای درگیر را مشخص می کند. در تعیین الزامات اجرایی شدن این سند و چشم انداز، غنی سازی اوقات فراغت نیز مهم ترین مسائل پیش رو مسائل مدیریتی، مسائل زیر ساختی، مسائل حمل ونقل و مسائل اطلاع رسانی عنوان و هرکدام را تشریح میکند.
نظرسنجی نحوه گذران اوقات فراغت زائر
تعداد بازدید : 0
اوقات فراغت زائر بیشتر در مراکز خرید میگذرد
در سند راهبردی اوقات فراغت که یکی از بخشهای طرح مطالعات کمی و کیفی زیارت است مجری طرح طی یک نظرسنجی نحوه گذران اوقات فراغت زائران را بررسی کرده است. این نظرسنجی به دنبال آن است که زائران حضرت رضا(ع) غیر از زیارت و حضور در حرم رضوی وقت خود را چگونه می گذرانند. در این زمینه سهم موضوعاتی مثل خرید، حضور در اماکن تفریحی و گردشگری و ... از اوقات حضور زائر در مشهد مشخص شده است. بررسی گزارش این نظرسنجی خالی از لطف نیست. بررسی نحوه گذراندن اوقات فراغت زائران توسط مجری طرح سند راهبردی اوقات فراغت با پرسشنامه ای به حجم 420 تن انجام گرفته که بنا به اطلاعات به دست آمده، زائران بیشترین بازدید خود را پس از حرم مطهر و رواقهای وابسته از مراجع تجاری اختصاص داده اند.
علاوه بر این میزان ساعت حضور زائران در حرم مطهر رضوی مورد سوال قرار گرفته است که طبق نظر سنجی ها بیشترین فراوانی یک و دو ساعت بوده است. براساس اطلاعات جمع آوری شده، ساکنان و زائران معتقدند که امکانات تفریحی مناسب و شایسته ای در نزدیکی محل اقامت و زندگی شان وجود ندارد. در ادامه، این سوال از زائران پرسیده شده است که اوقات فراغت خود را به جز زیارت حرم مطهر چگونه میگذرانند؟ براساس پاسخ های به دست آمده، بیشتر زائران اوقات فراغت خود را به «خرید» میپردازند. نکته قابل توجه بر اساس این نظرسنجی، این است که در نوع گذراندن اوقات فراغت به جز زیارت، تمایل حدود 23 درصد زائران به حضور در پارکها، مراکز ییلاقی و سینماست.
این نتایج با نتایج نظرسنجی که توسط همین مشاور در سال 75 انجام شده دارای تفاوت چشمگیری است. در این سال 36 درصد زائران اوقات فراغت خود را با دیدار از مناطق ییلاقی اطراف مشهد سپری می کردند در حالی که این میزان در سال 87 به 3 درصد رسیده است. 29درصد زائران نیز اوقات فراغت خود را به گردش در پارك اختصاص دادهاند که این الگو در سال 87 به12 درصد رسیده است. و این کاهش جای خود را به افزایش زمان خرید داده است. نکته قابل توجه در این مقایسه، تدارك دیده نشدن مناطق مناسب برای تفریح و گذران اوقات فراغت در محدوده منطقه ثامن است که با توجه به محدودیت امکانات عبور و مرور برای دسترسی به مناطق ییلاقی در دوره اقامت زائران دشواری هایی را برای آنان به همراه دارد. در واقع منطقه ثامن با توجه به در اختیار نداشتن این امکانات، الگوی زیارت و رفتار زائران را متأثر ساخته که این امر منجر به آن شده که60 درصد زائران اوقات فراغت خود را با خرید سپری کنند. با این وجود تدارك امکانات لازم برای تفریح و سرگرمی الزامی است که دوگروه ساکنان و زائران را مشترکاً منتفع میسازد. بنا به گزارش نظرسنجی از زائرین امام رضا(ع)، جدول زیر چگونگی گذران اوقات فراغت زائران را نشان میدهد.
شرح درصد
حرم مطهر 2/79
اماکن تفریحی و گردشگری 5/9
بازار و مراکز خرید 5/5
هتل و مکان اقامت 6/4
اظهار نشده 3/1
جمع 100
در ادامه عملکرد جاذبه ها و فضاهای تفریحی و سیاحتی شهر در جذب زائر و گردشگران مذهبی بررسی شده که نشان میدهد مراکز خرید مهمترین مکانهایی هستند که مورد استقبال زوار و گردشگران قرار گرفته است.
بازدید از موزه ها، جاذبه های تاریخی شهر مشهد و خارج از شهر نیز از نظر آماری بررسی شده است.
در ادامه برای بررسی ظرفیت ها و قابلیت های توسعه گردشگری در راستای غنی سازی و توسعه اوقات فراغت زائران به وضعیت موجود اشاره شده است. نتیجه بررسی ها مبین آن است که مجموعه حرم و بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) با کارکرد مذهبی- فرهنگی- تاریخی به عنوان جاذبه پیشرو و بنیادی ترین جاذبه شهر و منطقه با 680 امتیاز بالاترین رتبه را کسب کرده؛ و با دیگر جاذبه های شهر فاصله زیادی داشته است.
بازار رضا با کارکرد تجاری 398 و پارک ملت و کوهسنگی با کارکرد فرهنگی- تفریحی به ترتیب با امتیازهای 372 و 359 در سطح اول جاذبه ها پس از حرم مطهر، قرار داشتهاند.
در سطح دوم جاذبه ها نمایشگاه بین المللی با 184 امتیاز، بازار مرکزی با 179 و مجموعه تجاری سپاد با 110 امتیاز قرار داشتهاند که کارکردشان تجاری بوده است.
در سطح سوم این جاذبه ها خواجه ربیع، پیر پالان دوز و گنبد خشتی با کارکرد مذهبی-فرهنگی – تاریخی، موزه و باغ نادری با کارکرد تاریخی و فرهنگی و سپس پارک جنگلی وکیل آباد و کوهستان پارک شادی با کارکرد طبیعی –تفریحی قرار داشتهاند.
شرح درصد
حرم مطهر 2/79
اماکن تفریحی و گردشگری 5/9
بازار و مراکز خرید 5/5
هتل و مکان اقامت 6/4
اظهار نشده 3/1
جمع 100