اسکان زائر در یک نگاه
نویسنده : فاطمه کروخی
مسافران و زائران در شهر مقدس مشهد از گروههای مختلف اجتماعی تشکیل میشوند و برنامه ریزی جهت پاسخگویی به نیاز آنها، مستلزم شناخت امکانات اقتصادی و خصوصیات اجتماعی شکل دهنده به برنامه سفر و زیارت و تسهیلات مورد استفاده خانوار در طول سفر میباشد. مشكل اسكان زائرين، اساسيترين مشكل در شهر مقدس مشهد محسوب ميشود و یافتن بهترین راهکار برای این مشکل به خیل عظیمی از زائران حرم قدس رضوی کمک شایانی خواهد نمود. مطالعات نشان داده است که مسافرینی که در درجه نخست با هدف زیارت به بارگاه رضوی به منطقه ثامن وارد میشوند، تقرب بلافصل و دسترسی سریع و آسان و بدون واسطه به مجموعه حرم مطهر را در بسیاری از موارد به برخی نارسایی ها، تراکمهای بالا، کمبود خدمات، ترافیک و ... ترجیح میدهند. از ایام دور نیز هر طبقه از زائران حضرت رضا(ع) که برای زیارت به شهر مقدس مشهد سفر میکردند میتوانستند در حد وسع و تمکن مالی خویش در اطراف حرم مکان مناسبی را برای اقامت بیابند. امروزه با اجرای طرح بهسازی و نوسازی حرم لزوم توجه به این نکته اهمیت فراوانی دارد چرا که در نظر نگرفتن تمهیدات مناسب برای طبقات اجتماعی زائران میتوانند مشکلاتی را بویژه برای طبقات محروم ایجاد کند.
سرانه اقامت زائر در سال
برآورد کلی تعداد مسافران و زائران مشهد در سال ۱400 نشان میدهد که حدود 30 میلیون مسافر در سال به مشهد عزیمت میکنند که کمتر از نیمی از آنها از محدوده استان خراسان و درصد بالایی از سایر استانهای کشور هستند. با توجه به اینکه بیش از 70 درصد این زائران را طبقات محروم جامعه تشکیل میدهند و بیش از نیمی از این زائران کم درآمد به محلی جهت اقامت احتیاج دارند، این نیاز وجود دارد که سیاست یا راهکار مناسبی برای اسکان این جمعیت (که رقم قابل ملاحظه ای نیز میباشد) اندیشیده شود. در همین راستا تعداد مسافر مقیم در یک شبانه روز بر مبنای شلوغترین ایام سال(120 روز) ۲53 هزار و دیگر ایام سال61هزار مسافر برآورد شده است. همانطور که ملاحظه میشود برای حداقل این جمعیت در ایام پیک باید حدود 60 هزار تخت در نظرگرفته شود که مهندسین مشاور با مطرح ساختن ظرفیت منطقه ثامن تنها تعداد 30 هزار تخت را پیشنهاد داده است. ظرفیت مطرح شده با توجه به حسینیههای موجود در طرح سنجیده شده است کما اینکه علاوه بر حسینیهها برای منازل ارزان قیمتی که در طرح تخریب شدهاند و درصد بالایی از این زائران را اسکان میدادهاند نیز باید جانشینی در نظر گرفته شود.
پیشرفت 8 درصدی
از 30 هزار تخت در نظر گرفته شده نیز تاکنون تنها 5 هزار تخت تامین شده است و تدارک 25 هزار تخت دیگر هنوز مستلزم این است که سازمانهای مجری هر کدام نسبت به سهم و نقش خود متعهد مانده و به وعدههای شان جامه عمل بپوشانند. این در حالی است که تامین 5 هزار تخت تنها حدود 8 درصد برای کمترین پیش بینی یعنی 60 هزار نفر در شب خواهد بود. این موضوع نشان دهنده ی این است که برای تأمین نیاز زائران بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) به راهکارهای گسترده تر و نیز تدوین قوانین حمایتی و تشویقی بیشتری برای سرعت بخشیدن به این روند نیاز است.
نتایج چند نظرسنجی
در ارتباط با قدرت مالی زائران در سال 1390 با توجه به تورم و حداقل درآمد نرخ اقامت متناسب با اقشار کم درآمد هزینه هر نفر برای اقامت حدود 5 هزار تومان در نظر گرفته شد. در یک نظر سنجی در سال 92، بیش از 60 درصد از زائران عنوان کرده بودند که نسبت به سفر قبلی خود در مکانی مشابه سالهای قبل، هزینه اقامت آنها افزایش داشته است. با این شرایط تنها نیمی از پاسخگویان در مورد میزان انتخاب بر اساس بودجه و سلیقه ابراز رضایت نموده بودند.
در یک نظر سنجی از زائرین بارگاه رضوی در سال 92 مشخص گردیدکه بیش از 50 درصد از مسافرین در هتل آپارتمان یا مهانپذیر، 20 درصد در خانههای زوار، 17 درصد در منزل اقوام، و بقیه در تکایا، حاشیه بلوار، کمپ زایر اقامت گزیدهاند. مسافرین روستایی بطور کلی بیشتر از مسافرخانهها و مسافرین شهری بیشتر از هتلها استفاده کرده اند. منازل اجاره ای شهر نیز عمدتاً مورد استفاده مسافرین خارج استان بوده است. بنابراین در برآورد تسهیلات مورد نیاز مسافرین در آینده توجه به تمایزات موجود بین خانوارهای مسافر داخل و خارج استان از نظر میزان و نوع تسهیلات مورد نیاز ضروری است.
بیش از ۶۲ درصد از زایران و گردشگران وارده به مشهد در اماکنی اقامت میگزینند که دارای دو ویژگی اصلی هستند. اول اینکه این واحدها عموماً ارزان قیمت و کم هزینه هستند و ثانیاً در پیرامون حرم واقع شدهاند و ضمن سهولت دسترسی به حرم هزینه حمل و نقل را نیز بر زائر تحمیل نمیکنند.
سهم هتل آپارتمانها و مهمانسراها در اقامت زایران و گردشگران حدود50 درصد بوده که عمدتاً مورد استفاده اقشار با درآمد متوسط و پایین قرار داشته است.
استفاده از هتلها عمدتاً مربوط به اقشار متوسط بالا و گردشگران خارجی است، هر چند که طی سالهای اخیر با ساخت هتل آپارتمانها گردشگران عرب کشورهای حوزه خلیج فارس استفاده از هتل آپارتمان را بر هتل ترجیح میدهند.
تنوع فضاهای اقامتی در مشهد
الف – هتل ها: حدود 10 درصد از زائران حرم امام رضا (ع) در هتلها اقامت دارند. معمولا با توجه به تمکن مالی طبقات بالا حق انتخاب محل اقامت برای این دسته از گروهها مشکلی ایجاد نمیکند و افراد میتوانند با توجه به سلیقه و امکانات مورد نظر به محل مطلوب خود دسترسی داشته باشند.
ب - هتل آپارتمانها: احداث هتل آپارتمانها مقوله ای است که در دهه اخیر در مشهد رواج قابل توجهی یافته است بطوریکه در طی ۱۵ سال اخیر این تعداد به بیش از ۱۶۴ باب رسیده است. هتل آپارتمانها دومین گزینه مطلوب انتخابی زائران برای اقامت میباشد و با توجه به آمار اعلام شده میتوان گفت زوار طبقات متوسط در آمدی عمده ی کسانی هستند که میتوانند از پس هزینههای هتل آپارتمان بر آیند. بعلاوه گردشگران کشورهای آسیای میانه غالبا” و معمولا” در هتل آپارتمانها اطراق میکنند.
پ - مهمانهپذیرها و مسافرخانهها: این فضاهای اقامتی به عنوان اولین گزینه مطلوب انتخابی زائران برای اسکان میباشد. تعداد کل مهمانپذیرها که قدمتی به مراتب بیشتر از هتل آپارتمانها و حتی هتلها دارند بیش از ۴۵۶ باب میباشند. این مهمانپذیرها در تمام نقاط بافت قدیم و حتی در بسیاری از کوچههای تنگ و باریک پراکنده شده ا ند. تعدادی از خانههای شخصی نیز با ارتقاء و مرمت ساختمان و طی مراحل قانونی همواره تبدیل به مسافر خانه شدهاند .
ج – زائرسراها و مهمانخانههای دولتی: یکی دیگر از مراکز پذیرائی زوار، زائر سراها میباشد ؛ زائر سراها مراکزی هستند که توسط یکی از دستگاهها و نهادها و سازمانهای دولتی از سراسر کشور در مشهد احداث بنا کردهاند. زائر سراها معمولاً استفاده صنفی میشود زیرا که با سرمایه گذاری همان سازمان متبوع احداث شده است. زائر سراها به چند شکل قابل مشاهدهاند :
- زائر سراهایی که مردم یک شهر احداث میکنند مانند زائر سرای شاهرودیهای مقیم مشهد
- زائر سراهای ی که هیئات مذهبی ایجاد میکنند .زائر سرا هائی که دستگاههای و نهادهای دولتی و … احداث کردهاند مانند زائرسرای بانک ملی و …
چ – حسینیهها، مدارس و خانههای شخصی: برخی از هیئات مذهبی در شهر مشهد دارای حسینیههای ی هستند که هنگام سفر به مشهد ازآن به عنوان اقامتگاه خود استفاده مینمایند. این حسینیهها غالبا ارزان ترین نوع و متراکم ترین نوع اقامت را برای زائران تأمین میکند. در این حسینیهها گروههای بزرگ کاروانی فضایی کمتر از یک متر را برای اسکان هر زائر فراهم میکند. مدارس نیز در فصل تابستان توسط آموزش و پرورش در اختیار کارکنان این وزارتخانه قرار میگیرد که از اقصی نقاط کشور به مشهد میآیند .
ح- کمپ ها: در تمام شهرهاي كشور اسكان مسافران در پاركها و فضاي سبز ومناطق تفريحي محدوديت ندارد ولي در مشهد زائران حق اسكان و اطراق در پاركها را ندارند و مجبورند در كمپ زائر و پارك جنگلي طرق در خارج از محيط شهري اسكان يابند.
کمپهای مشکلگشا
فعاليت و پذیرش زائردر دو كمپ "زائر طرق" و "بابا قدرت" در سال جاري، در وروديهاي شهر، تأثير چنداني بر حضور مسافر، در هتلها ندارد. كمپ بابا قدرت در بلوار جمهوری اسلامی، روبروی شهرداری منطقه 7، با وسعتی حدود 20 هزار هکتار قرار دارد که در سال 1380 احداث شده است. ظرفيت نصب دو هزار و200 چادر را داشته كه در حال حاضر 700 چادر در آن برپا شده است که در آن امکاناتی مانند محل توقف وسایل نقلیه، محوطه بازی کودکان، مکان بازیهای کامپیوتری، جنگ شادی و ...در اختیار زائران قرار داده میشود.
پارک جنگلی طرق نیز پارک بسیار بزرگی است که در ابتدای خروجی جاده مشهد نیشابور واقع گردیده است. كمپ "طرق" با امکان توسعه فضایی در حدود 100 هکتار، نيز گنجايش دو هزار چادر را دارد. سرويسهاي بهداشتي، حمام، رستوران، سوپر ماركت، اتاقهای نگهبانی و اداری، نمايشگاه كتاب و فضاي بازي از امكانات موجود در كمپهاي ياد شده است.
دو كمپ اسكان براي شهري كه در فصل تابستان ميليونها زائر و مسافر دارد، جواب گوي نياز متقاضيان نيست و متأسفانه اين نوع برخوردها سبب كاهش ماندگاري زائران در مشهد شده است.
در نهایت تاکید بر عدالت و اجرای آن مستلزم این است که برای نیازهای زائران محروم ( بویژه در مرحله اول در مورد اقامت) که به دشواری برای زیارت به شهر مشهد سفر میکنند تمهیداتی اندیشیده شود تا فرصت زیارت بصورت مطلوب تری برای آنها فراهم شود. بدین منظور لازم است که با توجه به نیازهای واقعی جامعه در مورد آینده امکانات پیش بینی شود. همچنین این روند با ضمانتهای اجرایی موثر تری نیازمند است تا بتواند با سرعت بهتری به جلو گام بردارد.