گفتوگو با دبیر طرح مطالعات توسعه کمی وکیفی زیارت
در دولت قبل بودجه 2میلیارد تومانی برای ترسیم نقشه راه توسعه زیارت به استانداری خراسانی رضوی اختصاص یافت. این بودجه البته پس از آب رفتنهای بسیار توسط استانداری به پارک علم و فناوری داده شد تا «طرح توسعه کمی و کیفی زیارت» در این مجموعه رقم بخورد. اولین قدم در این طرح جمعآوری تمام پژوهشهای مرتبط با موضوع بود که در دستگاههای مختلف انجام شده است. بعد از آن این مطالعات به چندین پروژه تقسیم و در 3فاز انجام شد. اما پس از انتصاب استاندار اخیر خراسان رضوی بنا به دلایلی نامعلوم متوقف شد. هرچند ممکن است برخی نقدهایی به این طرح داشته باشند اما در مجموع کار ارزشمندی انجام گرفته و هزینه هایی هم صرف شده که هر چه زودتر استانداری باید تکلیف خود را با آن روشن کند. به هر حال تنها کار منسجم و هدفمند در راستای توسعه زیارت همین طرح است. رصد در گفتوگو با حجتالاسلام مهذب دبیر این طرح به دنبال پاسخ به سوالات مبنایی خود در مورد نگرش زیربنایی به توسعه زیارت بود که در ادامه خواهید خواند.
در توسعه زیارت یک نگاه قائل به این است که شرع و دین اسلام برای تفریحات حلال و ایجاد اماکن سیاحتی و سرگرمی محدودیتی قائل نشده و ایجاد اینگونه مراکز در یک شهر زیارتی مثل مشهد نه تنها اشکالی ندارد بلکه کاری شایسته است بخاطر اینکه افراد به بهانه اینها، به مشهد میآیند و در کنار آن به زیارت امام رضا(ع) هم میروند اما نگاه دیگر، این است که زیارت باید تکمقصودی باشد. و زائر باید از همان مبدأ فقط به قصد زیارت حرکت کند. این تعریفی است که برای زیارت در طرح مطالعات هم آمده است. بر اساس این نگرش، وجود مراکز و مظاهر بزرگ تجاری و تفریح و سرگرمی در کنار حرم مطهر امری نابجا و مخدوش کننده معنویت و نیت زائران است. به نظر شما کدامیک از این 2نگاه درست است و یا اینکه نگاه سومی وجود دارد و یا میشود بین این دو نگاه جمع کرد؟ صراحتاً نظر دین در مورد این دو نگاه چیست؟ و با توجه به فضای موجود شهر این مبانی چهطور تسرّی پیدا کند؟
باید بررسی لایهای انجام شود یعنی اگر اصولی وجود دارد ابتدا این اصول را باید در نظر گرفت. شرع مقدس اصول و حریمها را مطرح میکند و بعد میفرماید مواظب باشید که این حریمها را نشکنید حتی در برخی موارد میفرماید به این حریمها نزدیک هم نشوید. در این که مشهد شهر امامرضا(ع) است تردیدی نباید باشد، این یکی از اصول است. اما دین ما دینی است که دنیا و آخرت را با هم و کنار هم دارد. اما در شهر امام رضا(ع)، باید اصل را زیارت بدانیم و برپایی تفریحاتی که قابل جمع با اوست مانعی ندارد.
آیا تک مقصودی بودن زیارت فقط به نیت زائر بر میگردد یا آنکه دولت نیز برای تحقق آن باید اقداماتی انجام دهد؟ اصلا آیا ورود حکومت به چنین موضوعاتی درست است؟ مثلا جلو ساخت و سازهایی که به معنویت زیارت لطمه میزند گرفته شود؟ یا به تعبیری حکومت در آنچه میتواند نیت خالص زائر را تحت الشعاع قرار دهد دخل و تصرف کند؟
اول باید ببینیم حکومت جمهوریاسلامیایران این ماموریت را دارد یا خیر؟ در اصل 104 قانون اساسی سعادت جامعه بشری، مأموریت حکومت جمهوری اسلامی ایران تعریف شده است. تحقّق این معنا ابزار میخواهد! حال که چنین ظرفیتی وجود دارد نباید از این ظرفیت استفاده کرد؟
این کلمه "تکمقصودی بودن زیارت" مقداری ابهام ایجاد میکند؛ ببینید نیت زیارت و عبادت باید خالص باشد. اما باید واقعگرایانه، آرمانگرا باشیم. در کشور جمهوری اسلامی، سلایق، ویژگیها و علایق مختلفی وجود دارد که اگر جایی ظرفیتی ویژه برای یک اتفاق بزرگ را دارد، نباید مواردی آن را ساقط کند. وجود مضجع شریف امام رضا(ع) در مشهد محل بندگی خداست؛ ازاین اتفاق مبارک، باید دلها به سمت خدا متوجه شود. این ماموریتی است که قرآن به ما میگوید؛ یعنی مکانی که ظرفیت بندگی خدا را دارد، ما باید عرصه را برای حضور 20 میلیون زائر فراهم کنیم این شهر، شهر زیارت امامرضا(ع) است. اما این برجسازیها هدف اقتصادی دارد و متناسب با نیازهای اصلی زائر نیست. بازار برای منتفع شدن یا تأمین نیازهای کسانی که به زیارت میآیند لازم و واجب است؛ که در این بخش کوتاهی شده است و ما در حال حاضر سوغات معنوی برای زائر نداریم.
در صدر اسلام هم کنار خانه کعبه تجارت می کردند و انواع پارچهکتان و ... خرید و فروش میشده، خوب اشکالش چه بودهاست؟
شما بازاری برای رفع نیازهای مردمی که برای زیارت میآیند ایجاد کنید، چه اشکالی دارد؟ بخشی از آن، نیازهای طبیعتی اوست؛ نه نیازسازیهای کاذب و نه درست کردن یک تمثال و وجود دیگری در کنار موضوع زیارت که کمکم توجهها از زیارت منصرف و به سمت بازار متوجه شود. بازاری اسلامی لازم است که کلاشی و کلاه برداری در آن نباشد بلکه خیلی زیبا و جذّاب کالاهای متناسب و مورد نیاز را عرضه کند. اگر نیاز زائر را درک نکنیم معادلات مان به هم میریزد. منظور از «لَمَسجِدٌ اُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِن اَوَّلِ یومٍ اَحَقُّ اَن تَقومَ فیه» این است که کدام انگیزه به خاطر امامرضا(ع) و زائر امامرضا(ع) پای کار آمدهاست؟ سرمایهگذاری که با انگیزه رفع نیاز زائر سرمایهاش را وارد کند نور معنویت با اقتصادش در میآمیزد. پس حکومت با توجه به داشتن مأموریتی که گفته شد، درباره اجزای شکل دهنده نیت افراد هم قطعاً و یقیناً وظیفه دارد. حکومت جمهوری اسلامی قید دارد، کشور لائیک نیست؛ مشخصاً برایش پسوندهایی است که بر اساس آن باید شرایط را برای موضوعاتی که تناسب دارد فراهم کند.
گفتید اصل، زیارت است و هرچیزی غیر از این، باید با زیارت قابل جمع باشد. شاخصههای این جمعپذیری چیست؟ چهچیزهایی قابل جمع است؟ و آیا در طرح توسعه به این دست موضوعات و سوالات پرداخته شدهاست؟
این یک تحقیق را می طلبد. اگر قایل باشیم زیارت سفر عبادی است و سفر تفریحی نیست. شرایط و موانع زیارت باید شناخته شود. در طرح توسعه باید ببینیم که اقتصاد شهر زیارتی مشهد چه مواردی میتواند باشد.
بعضی کارشناسان، مشهد را جزئی از کل کشور در نظر می گیرند و می گویند مشهد نمی تواند خیلی متفاوت از کل کشور باشد به هر حال مشکلات و موانع و زیرساخت های موجود در مشهد متأثر از مقدرات کشور است. نظرتان در این مورد چیست؟
مشهد برای تحقّق مأموریت نظام اسلامی جایگاه، تعریف و رسالت خاص خود را دارد. این دوستان چشمانداز جمهوری اسلامی ایران و بعد ماموریتها و اصول و قوانین را هم ببینند. ببینند در این اصول مشهد کجاست؟ مشهد بخشی از این جامعه است که بیشترین ظرفیت را برای تحقق ماموریت نظام جمهوری دارد و باید از این ظرفیت استفاده کرد.
توسعه مشهد از جهاتی که فرمودید و همچنین از لحاظ اقتصادی و مدیریتی، متوازن نیست. طرح مطالعات زیارت بهترین و تاریخیترین فرصت برای رسیدن یک الگوی صحیح در این رابطه است آیا در این طرح به الگو رسیدهاید و اگر رسیدهاید ابعاد و ویژگیهایش چیست؟
سند چشماندازی همراه با برنامه اجرایی تدوین شده که تقدیم استانداری شد و اکنون در حوزه بینالملل نیز در حال تدوین سندی هستیم که با سند قبلی تلفیق میشود. در بخش سند بینالملل زیارت سعی شده سند چشمانداز و یا بیانیه چشمانداز را بتوانیم در یک جمله خلاصه و تبدیل به گفتمان کنیم.
یکی از پروژه هایی که در این طرح تعریف و واسپاری شده الگوی شهر اسلامی یا زیارتی است. الگوی ترسیم شده از دل این پروژه چقدر با مبانی که درباره آن گفتید سازگاری دارد؟ و آیا مدل مطلوبیست؟
این پروژه را مبنا قرار ندادیم. حدود 12 پروژه به عنوان پروژه مقدماتی مطرح شده، البته قرار نیست هریک از اینها اصل شمردهشود! تجلی کار ما سند چشمانداز توسعهای است که ارائه دادیم. و در بیانیه چشماندازی که خواهیم داد سند توسعه شهر مشهد را هم ارائه خواهیم کرد.
خروجی پروژه الگوی شهر اسلامی چه بود؟
برای ورود به هر کاری به خصوص مسئله به این مهمی مرحله شناخت، ظرفیتها و بررسی توانمندیها باید انجام شود. در مرحله شناخت 10 پروژه ایجاد شد. در این مرحله شهرهای زیارتی دنیا مطالعه شد و باید بگویم تا حدودی از آن استفاده شد و مشخص شد که این مقدمات یعنی مرحله شناخت و الگوی نظارت و ارزیابی برنامه زیارت دو کار مهم است.
در نهایت آیا الگوی روشنی برای توسعه زیارت تدوین شده است؟
نه، الگوی اجرایی درنیامدهاست. پروژهای با عنوان برخی شاخصهای الگوی توسعه زیارت به ما دادهاند. طرح مقدماتی آن را در شورای علمیمان بررسی کردیم و آن را پذیرفتیم. این در واقع یک الگوی نظری است. برخی شاخص که در خروجی کار به مشهد اختصاص پیدا کرده است.
دلیل توقّف طرح در استانداری چه بوده آیا طرح را قبول ندارند یا نشکل جای دیگر است؟
خیر. استانداری کار را رها کردهاست. ما علاقهمند بودیم که اشکالات را بدانیم و آن ها را مرتفع کنیم و نشست های تخصصی برگزار کردیم. در کدام طرح مشهد طرح جامع تفصیلی، طرح تاش، طرح جامع گردشگری و... یک بندش را به عرصه نقد گذاشتهاند. و حال آنکه ما اینکار را کردیم.
در گام اول میخواستیم وضعیت موجود، ظرفیت قوانین و تجارب و منابع علمی- تحقیقاتی و کارهایی را که صورت گرفتهاست بدانیم. حدود 600 پروژه بررسی شد که درآن حدود 200 پروژه اجرا شده را تحلیل کردیم. سند گردشگری شهر مشهد، طرح آمایش جهاد دانشگاهی که ظرفیتهای هر شهر و هر استان را بررسی میکنند مطالعه شد.
آیا نگاهی پشت این جمعآوری بوده که مثلا شبکه مسائل خودتان را ترسیم کنید و در تولیدات دیگران دنبال اینطور مسائل باشید؟ یا اینکه این پژوهش ها به دیدگاه شما شکل می دادند؟
اینها متدهای پژوهش است. مبتنی بر شبکه مسائل باید پژوهش را انجام داد. اکنون نگاه رایج بین نگاههای علمی روز دنیا نگاه آیندهنگارانه است نه نگاه آیندهپژوهانه. یعنی مشخص شود مشهد چه شهری و با چه ویژگیهایی، «باید باشد»؟ این ها را از محضر استادان و علما باید کسب کرد. اول ارزشهای بنیادین و چشمانداز مطلوب شدنی و نه غیرممکن را باید تدوین کرد و بعد ببینیم داشتهها و مشکلات کدام است و گامبهگام از سال اول تا سال انتهایی که سند چشمانداز مشخص شد، برنامهی 5 ساله دهیم و در سالهای مختلف برنامه هم کارها مشخص و انجام شود که اکنون در واقع همین کار صورت می گیرد.