حاشیهنشینی به روایت مسئولان سابق
تعداد بازدید : 10
تلاشهای نافرجام
گزارش
نویسنده : مرضیه صاحبی -ملیحه زرین پور
حاشیهنشینی ناشی از عملکرد نامطلوب مسئولان شهری و استانی در کشورمان بهویژه شهر مشهد است. این واقعیتی است که بایستی بهصراحت گفت و وضعیت فعلی حاشیهنشینی مهمترین دلیل بر این ادعاست. دلیل دیگر همین مسئله میتواند باشد که 35 سال از انقلاب اسلامی میگذرد اما در دو سال اخیر عزم مسئولان شهری و کشوری در مورد ساماندهی حاشیه شهر مشهد جزم شده است و این موضوع را در تراز ملی موردتوجه قرار دادهاند! بررسی عملکرد مسئولان و متولیان مدیریت شهری میتواند بهخوبی مسیری را که به وضعیت فعلی منتهی شده است به ما نشان بدهد و بگوید که حاشیه شهر طی یک دوره زمانی کوتاهمدت شکل نگرفته است و طی یک دوره کوتاه نیز حل نخواهد شد. در گزارش پیش رو سراغ شش تن از استانداران، فرمانداران و شهرداران سابق خراسان رضوی و مشهد رفتیم تا از وضعیت حاشیهنشینی و اقدامات انجامشده در زمان مدیریتشان بگویند. دراینبین برخی از مدیران سابق درخواست مصاحبه ما را رد کردند یا در دسترس نبودند و از برخی دیگر به علت اهمیت و معاصر بودن بهصورت مجزا بهره بردیم.
سال 72 تا 79؛ تشکیل ستاد عمران در فرمانداری مشهد
غلامرضا بصیری پور رئیس فعلی شورای عالی استانها و عضو شورای شهر مشهد که طی بازه سالهای 72 تا 79 فرماندار شهرستان مشهد بوده است، وی پاسخ سؤال ما را بیشتر به دوران امروز ربط میدهد و میگوید: «اکنون طی 15 یا 20 سال گذشته خیلی از نقاط حاشیه، بخشی از شهر شدند اما بازهم در لفظ به آنها حاشیه گفته میشود.»وی در خصوص اقدامات انجامشده نیز میگوید: «در دورهای که مسئولیت فرمانداری مشهد را بر عهده داشتم، سعی کردم تا با حضور خود مردم حاشیه اقدامات را انجام و معایب را اصلاح کنم بهطوریکه در 22 مرکز جمعیتی افرادی از خود مردم را انتخاب و یک ستاد عمران تشکیل دادیم.»
بصیریپور به همین مقدار بسنده میکند و به راهحلهای وضعیت فعلی میپردازد: «بنده در ابتدای آغاز شورای چهارم هم اعلام کردم که اینقدر شعار ندهیم و بیاییم 5 تا 10 درصد از بودجه سرانه شهرداری را برای رسیدگی و ساماندهی حاشیه شهر کنار بگذارید.» وی همچنین ایده ایجاد شهرهای جدیدش را نیز دوباره تکرار میکند، البته این حرف در شرایط امروز زده میشود وگرنه طی دورههای گذشته سیاست دولت و مسئولین نادیدهانگاری حاشیهنشینان و استفاده از اهرم فشار برای پیشگیری از گسترش این پدیده بوده است.
سالهای 78 تا 81؛ اولین تجربه موفق اما بخشینگر ساماندهی حاشیه شهر
سالهای 78 تا 81 شروع توجه جدیتر به حاشیهنشینان بود، البته تنها در نگاه بخشی، آنهم توسط شهرداری شهر مشهد، احمد نوروزی شهردار وقت با اشاره به اینکه در آن زمان مدیریت شهری از علت غافل مانده و تنها به برخورد با ساختوسازهای غیرمجاز پرداخته میگوید: «در بین مسئولان سطح کشور تصویر دیگری از مشهد وجود دارد و در حقیقت این شهر را به همان حرم مطهر و وکیلآباد و مکانهای تفریحی میشناسند و اطلاعی از حاشیه شهر ندارند.»
وی تعامل با استانداری، اداره مسکن و شهرسازی و رایزنی با مقامات برجسته و منتسب به دفتر رهبر معظم انقلاب همچون آیتالله علم الهدی که آن زمان در دانشگاه امام صادق(ع) بودند را یکی از اقدامات ابتدایی خود میداند، اقداماتی که به وزارت کشور نیز منعکس شد. نکته قابلتوجه این است که بسیاری از مسئولین فعلی همچون معاون فنیوعمران استانداری دولت یازدهم، نیز در آن زمان مسئولیت داشته است، بنابراین بسیاری از مسئولین طی سالهای مختلف با موضوع حاشیهنشینی مواجه بودند و نتیجه اقدامات دیروز آنها، وضعیت امروز است.
تشکیل مدیریت ساماندهی حاشیهشهر در شهرداری با اختیارات کامل
در این دوره اقدامات ارزنده اما ناکافی انجام شد، مهمترین آن تشکیل «مدیریت مستقل و در حد معاونت ساماندهی حاشیه شهر» در شهرداری مشهد بود که نوروزی مسئولیت آن را به یکی از نیروهای جهادسازندگی داده بود، از این طریق فعالیتهای عمرانی قابلتوجهی با کمک خود مردم انجام پذیرفت اما مهمترین ضعف آن عدم توجه به پیشگیری از حاشیهنشینی بود. نوروزی در این دوران به تهیه طرحهای تفصیلی و هادی نیز ورود پیدا کرد و حتی موضوع ایجاد شهرهای خودگردان را نیز پیگیری کرد اما با توجه به عدمحمایت دولت، این ایده اجرایی نشد.
تلاش ناموفق برای مدیریت زمین
یکی دیگر از اقدامات این دوران تهیه بانک زمین بود، نوروزی میگوید: «سعی شد با تأمین منابع، املاکی که در معرض تخریب قرار دارند را شناسایی و خریداری کنیم، با بخشی از این پولی که از خود زمین به دست میآوریم، میتوانستیم هزینههای خرید را تأمین کنیم و بقیه صرف پروژههای خدماتی شود و جلوی رشد و توسعه غیررسمی شهر را بگیریم.»نظارت بر ساختوسازها، عدم همراهی سایر دستگاهها و کمبود امکانات از سایر مسائلی بود که نوروزی به ما میگوید، وی همچنین با اشاره به ستاد توانمندسازی میگوید: «در آن زمان این ستاد حالت کما داشت.»
پیشنهاد یک ساختار اجرایی همانند شرکت مسکنسازان
وی در آن زمان برای حل مشکل نبود ساختار اجرایی پیشنهاد تشکیل یک ساختار همانند شرکت مسکنسازان را میدهد ولی بازهم اجرایی نمیشود و تجربه تا حدود موفق مدیریت ساماندهی حاشیه شهر شهرداری به طور فراگیر ادامه پیدا نمیکند، البته نوروزی بعد از شهرداری، در قامت شرکت مسکنسازان به رویکرد جلب سرمایهگذار روی آورد و امروزه نیز با تغییر مأموریت شرکت مسکنسازان، موضوع توانمندسازی و جلب مشارکت مردمی را دنبال میکند که حاصل تجربه 16 ساله وی است و قطعاً در زمان صدارت شهرداری رویکردی متفاوت داشته است.
تقسیمات کشوری و بلاتکلیفی مناطق
استانداری سید حسن رسولی، سیاستمدار اصلاحطلبی که در بازه سال 80 تا 84 استاندار خراسان رضوی بود متقارن با شهرداری مهندس مفیدی و نوروزی بود، وی سیاست دولت را در دو بخش عمران شهری و بهسازی عنوان میکند و میگوید: «در آن زمان برخی از این نقاط به لحاظ ضوابط و معیارهای شهری در بلاتکلیفی به سر میبردند یعنی نه جزو کلانشهر و نه در زمره سایر واحدها و بخشها بودند.»
یکی از اقداماتی این دوره تعیین تکلیف مناطق بود، از حیث تقسیمات کشوری برخی محلات حواشی به بافت شهری، مناطق تحت پوشش خدمات شهری و محدوده شهر مشهد افزوده و بخشی از این مناطق بهصورت شهرهای منفصل تعریف شدند اما برخی دیگر تحت عنوان روستا، دهستان و بخش مرکزی ساماندهی شد.
هرچند سیاست دولتمردان گذشته چه اصلاحطلب و چه سازندگی قهری بود اما با توجه به حوادث خرداد سال 71 توجه مسئولین کشوری به حاشیه شهر مشهد بیشتر شده بود بااینحال بازهم دولتمردان نسبت به حل کامل این موضوع اقدام قابلتوجهی نکردند و تنها بهصورت نصف و نیمه از شهرداری حمایت کردند.
اعترافات ضمنی فرماندار اسبق به بینتیجه بودن اقدامات
سید جواد حسینی، فرماندار اصلاحطلب دیگری بود که طی سالهای 79 تا 84 مسئولیت شهرستان مشهد را داشت، وی نیز به اما میگوید: «حاشیه شهر مشهد داستان پرفراز رو نشیبی را طی کردهاست. در شهرداری سالهای 79 و 80 یک اتفاق میمونی افتاد و کار شجاعانهای انجام شد و زیر بار ساماندهی حاشیه شهر رفت، درحالیکه وظیفه شهردار نبود، درنتیجه ساختاری تعریف و شورای سیاستگذاری ساماندهی حاشیه شهر تأسیس شد که در رأس آن استاندار و به دبیری شهردار مشهد بود.» سید جواد حسینی که سابقه اجرای طرحهای مطالعاتی حاشیه شهر را نیز در کارنامه بعد از فرمانداری خود دارد، به تلاش برای ایجاد یک ساختار مدون اشاره میکند اما به گفته وی در دورهای با افول مواجه شد و بعدها در قالب شرکت عمران شرق کشور پیگیری شد، البته این پیگیریها دیگر قدرت و نفوذ حاکمیتی نداشت و تنها در مقام یک کارگزار بود.
سیاست بلدوزری و توقف خدمات
حسینی در خصوص نقش فرماندار در موضوع حاشیه شهر میگوید: «وظیفه فرمانداری اجرا نیست بلکه برنامهریزی و همسو کردن دستگاهها است و بنده نیز بهعنوان فرماندار مشهد چندین راهبرد اساسی را به همین منظور طراحی کردم که شامل افزایش خدماترسانی به زائران، نوسازی بافت فرسوده اطراف حرم و حاشیه مشهد و ساماندهی آن و در آخر هم بحث امنیت اجتماعی در حاشیه شهر بود، بنده بهعنوان فرماندار این راهبردها را طراحی و دستگاهها را پایکار آوردم تا یک ساختار اساسی برای ساماندهی حاشیهها ایجاد کردیم و پروژههای بسیار همچون استقرار پنج هزار رابط سلامت در حاشیهها، ایجاد گروههای ورزشی متفاوت توسط سازمان ورزش و جوانان در این مناطق، اجرای طرح پایلوت دهکده سلامت در 55 هسته حاشیه شهر، تشکیل تیمی از کارشناسان برای بررسی نارضایتیهای اجتماعی و ارزیابی مشکلات در حاشیه شهر و در نهایت حل مشکلات در حد توان و امکانات بود.» وی معترف است که طی سالهای مختلف سیاست بلدوزری و حتی توقف خدماتدهی اجراشده است اما سیاست فعلی و مناسب توانمندسازی است، بااینحال بازهم همه این اقدامات جلوی سیل مهاجرت به کلانشهر مشهد را نگرفت.
ادغام مدیریت ساماندهی حاشیه شهر، بافت فرسوده و نظارت بر ناظرین شهرداری
سید هاشم بنیهاشمی بعد از نوروزی مسئولیت شهرداری مشهد را بر عهده گرفت، وی که از سال 82 تا 86 شهردار بوده است و امروز نماینده مردم این شهر در مجلس هست، باهدف تمرکز مدیریتی مدیریت ساماندهی حاشیه شهر را با بافت فرسوده و نظارت بر مهندسین ناظر شهرداری ادغام کرد، سپردن چندوظیفه که هرکدام موضوع مهمی برای شهر بودند سبب شد عملاً توجه به حاشیه شهر کمرنگ شود، بااینحال وی در خصوص اقدامات خود میگوید: «یکی از اقدامات ایجاد کمربند فضای سبز بود که طرحهای مطالعاتی جنوبی تا حدی آماده و تکمیل شد، مطالعات شمالی هم آغاز شد که در یک دورهای به اتمام رسید، ما معتقد بودیم که اگر بتوانیم کمربند فضای سبز را داشته باشیم، میتوانیم از تصرف غیرقانونی اراضی جلوگیری کنیم، در این زمینه اقدام کرده و در برخی مناطق هم به درختکاری و حتی جمعآوری آب باران روی آوردیم.» بنیهاشمی اجرای طرحهای چهل بوستان، هفتحوض و پارک خورشید را ازجمله اقداماتی میداند که سبب شد حاشیه شهری در مناطق جنوبی به وجود نیاید.
در دوره بنیهاشمی باهدف نظارت بر ساختوساز پلیس ساختمان نیز تأسیس شد، بنیهاشمی معتقد است اگر پروژههای دوره وی اجرا نمیشد قطعاً امروز وضعیت حاشیه شهر بدتر بود. وی درباره شمال مشهد هم به موضوع ساماندهی کشف رود و عقد قرارداد 99 ساله با شرکت آب منطقهای اشاره میکند، قراردادی که در دوره بعدی لغو شد.
تشکیل سازمان زمین و مسکن باهدف ساخت مسکن ارزانقیمت در اراضی بلااستفاده حاشیه شهر یکی دیگر از اقدامات وی بود، بااینحال موفقیت قابلتوجهی نداشت. وی میگوید: «در زمان مسئولیتم نگاه استانداری و دولت بهاندازه امروز به حاشیه شهر مشهد جدی نبود، در آن زمان شهرداری تنها بود و در حد مقدورات خود اقداماتی را انجام میداد.»
ناتوان در تثبیت جمعیت روستایی
محمود صلاحی استاندار اصولگرایی که طی سالهای ۸۸ تا ۹۱ مسئولیت استانداری خراسان رضوی را داشت، وی بهعنوان مقام عالی دولت در آن زمان به ما میگوید که بخش قابلتوجهی از حاشیهنشینی مشهد به علت خشکسالیهای پیاپی بهویژه در جنوب استان بوده و درنتیجه جمعیت بسیاری از روستاهای خراسان به حاشیه شهر مشهد مهاجرت کردند. به همین دلیل صلاحی اقدامات خود را متوجه روستاها میکند و مدعی است که در سال 90 جمعیت روستاهای استان یک درصد افزایش پیدا کرد و آنهم به خاطر انتقال آب به این روستاها با هزینه میلیاردی بود. هرچند صلاحی به موضوع مهم روستاها اشاره میکند اما غیر از انتقال آب اقدام پایدار دیگری جهت تثبیت جمعیت روستایی و پیشگیری از مهاجرت صورت نگرفت.
وی در خصوص اقداماتش در حاشیه شهر میگوید: «ما دنبال این بودیم که حداقل امکانات مانند مدرسه، پارک و درمانگاه در حاشیهها و تا حد وسعت شهرداری انجام شود البته گستردگی محلی آنقدر هست که بودجه محلی کفایت رسیدگی به حاشیهها را نداشته باشد.» صلاحی به آبرسانی و گازرسانی به مناطق روستایی اشاره میکند اما معترفان میگوید: «درهرصورت وجود خدماتی مانند مترو و فرودگاه و دیگر جاذبههای شهری و همچنین افزایش رفاه شهری، سبب جذابتر شدن شهرها و افزایش مهاجرت و حاشیهنشینی میشود.»