کمربند قرمز!
کمربند سبز بدون بسته نظارتی
کمربند سبز در مباحث شهری مشهد پروژه نام آشنایی است. پروژهای که از تجربیات مدیریت شهری دنیا الهام گرفتهشده و میتواند کارکردهای بسیاری را برای شهر به ارمغان بیاورد، ازجمله اینکه بعضی مسئولان و کارشناسان اعتقاددارند این طرح با محدود کردن حریم شهر، از گسترش حاشیهنشینی جلوگیری خواهد کرد.
یک تیر و چند نشان در کمربند سبز
در ادبیات مدیریت شهری، کاربردهای مختلفی برای کمربندهای سبزِ شهری تعریفشده است که مهمترین آنها عبارتاند از: مباحث زیستمحیطی مثل تثبیت خاک، افزایش قابلیت ذخیره آب، پالایش هوای شهر، غربال گردوغبار و...، مباحث خدمات شهری مثل بوستان و تفرجگاههای شهری، مباحث مدیریت شهری مثل تعیین محدوده و حفاظت از حریم شهر و جلوگیری از توسعه افقی، مباحث افزایش بهرهوری و ایجاد ارزشافزوده مثل اجرای طرحهای تجاری و ارائه خدمات و...
شهرهایی از دنیا که کمربند سبز بستهاند
نمونههای خارجی بسیاری هم از اجرای این طرح در شهرهای مختلف دنیا وجود دارد که برای یک، چند یا همه اهداف ذکرشده بالا اجراشدهاند و دارای اهمیتاند، ازجمله کمربند سبز آدلاید و بخشی از ملبورن در استرالیا، سائوپائولو در برزیل، اتاوا در کانادا و... . از همه اینها قابلتوجهتر نیز، اجرای این طرح در شهرهای مختلف انگلستان است که 14 شهر ازجمله لندن، بیرمنگام، بریستول، ناتینگهام، کمبریج و ... را شامل میشود.
کمربند سبز مشهد؛ دیروز، امروز و شاید فردا
طرح کمربند سبز مشهد در برنامه دوم توسعه تهیه شد و از سال 76 عملیات اجرای آن کلنگ خورد. طراحان کمربند سبز مشهد پیشبینی کرده بودند که در مجموع 13 هزار هکتار از اراضی اطراف شهر با کاشت درخت و پوششهای گیاهی مناسب، لباس سبز بر تن کند و با بستن کمربند سبز دور مشهد بیش از هر چیز جلوی گسترش افقی شهر و توسعه حاشیهنشینی و تغییر کاربری زمینهای کشاورزیِ مرغوبِ اطراف مشهد را بگیرند، بااینحال سعید پاکسیما مدیر این پروژه در گفتوگو با ما اعلام میکند که تاکنون فقط 2700 هکتار از این پروژه اجراشده یعنی چیزی کمتر از 21 درصد!
اعتبار، زمین و آب، دلیل 21 درصد پیشرفت در 18 سال
پاکسیما، مدیر پروژه کمربند سبز مشهد این نکته را هم اضافه کرد که دلایل مختلفی موجب کندی این پیشرفت طرحشده است. ازجمله اینکه طبق برنامهریزی نیمی از اعتبارات این طرح باید توسط دولت تأمین میشد که از ابتدای اجرا تاکنون دولتها در این زمینه کمکی نکردهاند! همچنین تملک زمینهای موردنیاز برای این طرح کار بسیار مشکل و هزینهبری بوده که موجب شده طرح مدام به تأخیر بیفتد. یکی دیگر از مشکلاتی که این طرح با آن درگیر بوده است تأمین منابع آبی برای حفظ و نگهداری درخت و گیاهان کاشته شده است.
نوش داروی بدون استفاده برای حاشیه نشینی مشهد
در برنامهریزیهای انجامشده، احیای کشف رود، بخشی از کمربند سبز در محور شمالی شهر است که بنا به اظهارات صاحبی رئیس کمیسیون خدمات شهری شورای اسلامی شهر مشهد، پروژه بازسازی و احیای منطقه حاشیهای «کال کشف رود» تا پنج سال آینده به اتمام خواهد رسید. نکته مهم اینجاست که مدتهاست گسترش حاشیه شهر از حدود کمربند سبز در شمال گذشته و بعد از حریم کشفرود هم سکونتگاههای غیررسمی شهری شکلگرفته است و این یعنی جلوگیری از گسترش افقی شهر و درنتیجه پیشگیری از توسعه غیررسمی حاشیه که یکی از مهمترین کاربردهای مطرحشده برای کمربند سبز از سوی طراحان، مدیران و مجریان بود باید به فراموشی سپرده شود. البته این موضوع نافع سایر کاربردهای این طرح برای شهر نخواهد بود.
کارهای دیگری که باید انجام میشد
مطالعات و تجربیات جهانی نشان میدهد برای جلوگیری از توسعه افقی شهر، طرحی مثل کمربند سبز، به تنهای حلال مشکلات نخواهد بود. درواقع کمربند سبز تنها محدوده شهر را بهروشنی و با ایجاد یک مانع طبیعی (درخت و فضای سبز) مشخص میکند و آنچه باید در کنار این تعیین محدوده اتفاق بیفتد شامل بستهای از اقدامات مدیریتی، اجرایی و نظارتی است. درواقع وقتی دور شهر کمربندی بستیم که نگذارد شهر بزرگتر از حالت فعلی شود باید نظارتها را شدیدتر و منسجمتر کنیم تا کسی خارج از محدوده، سکونتگاه غیررسمی نسازد و البته در کنار این نظارت و جلوگیری باید مناطق مشخصی از شهر را برای توسعه زیرساختها و امکانات برای سکونت کمهزینهتر و قابلاستفاده برای قشرهای ضعیفی که معمولاً در حاشیه شهر مستقر میشوند آماده کنیم. درواقع بنا به یک قاعده عقلی فقط زمانی میتوانیم توسعه شهر را کنترل و از گسترش حاشیهنشینی جلوگیری کنیم که خودمان برای آن برنامههای کاربردی و عملیاتی مشخص داشته باشیم و در صورت بی توجهی به تکمیل بسته نظارتی و ندیدن منظومه ای از اقدامات به هنگام کمربند سبز به دلیل پیشروی ناهمگون شهر و عبور از خط قرمزهای توسعه به کمربند قرمز تبدیل خواهد شد و شاید هم شده است!