«برنامه دولت برای مسکن اقشار کمدرآمد» در شهرها، در گفتوگو با رئیس سازمان ملی زمین و مسکن
تعداد بازدید : 1
پیشگیری از رانش به حاشیه با مسکن اجتماعی
گفت و گو
نویسنده : علیرضا کافی
مسکن، شاهکلید ایجاد و پیشگیری از حاشیهنشینی است، وجود زمینهای ارزانقیمت در مناطق حاشیهنشینی سبب شده است که بسیاری از مردم چه از داخل شهرها و چه از خارج شهرها به این نقاط حاشیهای روی بیاورند. بسیاری این اقدام مردم را امری طبیعی میدانند و مشکل را متوجه دولت میدانند که نتوانسته موضوع مسکن را بهطور عادلانه در سطح شهرها ساماندهی کند و ابتدایی ترین حق هر شهروند را محقق نماید، اما این مسئله همچون شمشیر دولبهای است که بی توجهی به آن سبب بروز حاشیهنشینی و توجه بدون حساب سبب افزایش مهاجرت و رشد لجامگسیخته شهرها میشود.علاوه بر این دولت بهعنوان مالک بسیاری از زمینهای شهری و اطراف آن شناخته میشود، متولی زمینهای دولتی سازمان ملی زمین و مسکن است و برای همین این سازمان متولی ساماندهی و هدایت برنامههای مسکن نیز شده است، بنابراین دولت و این سازمان همظرفیت و هم ابزار قانونی برای تأمین مسکن ارزانقیمت را در شهرهایی که دچار حاشیهنشینی هستند، دارد. با این دو زاویه نگاه سراغ مدیرعامل این سازمان رفتهایم. سید محمد پژمان مهرماه سال 92 بهعنوان رئیس سازمان ملی زمین و مسکن و معاون وزیر راه معرفی شد، وی به مدت شش سال و نیم شهردار مشهد بود و قبل از آن نیز در سمتهایی همچون معاون عمرانی استاندار، مدیرکل مسکن و شهرسازی و شهردار منطقه ثامن خدمت میکرده است. و با مسائل شهر مشهد کاملا آشنا است
بانک اطلاعاتی از زمینهای متعلق به دولت اعم از منابع طبیعی و ... که در حاشیه شهر و اطراف شهر مشهد هستند، وجود دارد؟
طبیعی است که هر سازمان و تشکیلاتی میبایست اطلاعات دقیق، بهروز و بهنگام از وضعیت داراییهایش داشته باشد، ما هم در سازمان ملی زمین و مسکن ازآنجاکه اراضی و املاک دولتی را در محدوده و حریم کل شهرهای کشور بهغیراز شهرهای جدید که متولی خاص خود را دارد نمایندگی میکنیم، از املاک و داراییهای دولت بانک اطلاعاتی در اختیارداریم. البته در حال حاضر درصدد رفع برخی نواقص این بانک اطلاعاتی هستیم و بر همین اساس سامانهای جامع و برخط برای املاک، اراضی و مستقلات دولتی در کشور تأسیس کردهایم.
در این سامانه بانک اطلاعاتی کاملی از موجودی املاک و اراضی موجود در شهرها و حریم شهرها وجود دارد که هم موجودی املاک و هم واگذاریهای صورت گرفته در داخل این سامانه منعکس میشود، البته اتفاق بزرگ در حال انجام این است که تمامی فرایندهای کاری بهصورت مکانیزه و ماشینی در سامانه قرار میگیرد.
در این فرایند تمامی ارتباطات ما با دستگاههای مختلف، مردم و اربابرجوع از طریق سامانه انجام میشود، فرایندهای مرتبط با تمامی امور مانند تملک، واگذاری، موضوعات حقوقی و اختلافی و... در داخل این سامانه شناساییشده و کاملاً بهصورت مکانیزه انجام میشود.
در این شیوه برخلاف گذشته که ارتباطی کاملاً گسسته با استانها داشتیم کار را بهصورت لحظهای در سامانه رصد میکنیم، متأسفانه درگذشته بعد از انجام کار و فعالیت، گزارشهایی که قرار بود در بانک اطلاعاتی ما بنشیند توسط استانها تهیه میشد و در بانک اطلاعاتی وارد میشد اما با عملیاتی شدن این سامانه، تمامی فرایندها در همان لحظه در سامانه وارد میشوند.
آیا اطلاعات مربوط به اراضی منابع طبیعی نیز در سامانه شما ثبت و قابلدسترسی است؟
تمامی اطلاعات زمینهای داخل محدوده و حریم شهرها حتی زمینهای در اختیار بخشهای دولتی را در اختیارداریم. چراکه میبایست سند این اراضی به نام سازمان ملی زمین و مسکن منتقل شود، ولی در خارج از محدوده و حریم شهرها وضعیت متفاوت است. بااینحال این سامانه به شکلی طراحیشده است که دوستان در صورت تمایل بتوانند با یک حساب کاربری کاملاً شخصی و بدون دادن اجازه دسترسی به دیگران اطلاعات سازمانیشان را در سامانه بارگیری کنند.
اهمیت شفافسازی اطلاعات زمین در حاشیه شهر چیست؟
حاشیهنشینی بهویژه در شهر مشهد عمدتاً در زمینهایی شکلگرفته است که مالکیت شخصی و یا موقوفهای داشتهاند و دولت در آن محدودهها هیچ زمینی نداشته است. نکته حائز اهمیت در خصوص شهر مشهد هم این است که در حاشیه شهر مشهد اصلاً زمین دولتی وجود ندارد چون عمده حاشیهنشینی مربوط به حوزه غرب و جنوب شهر مشهد بوده و ما در آن قسمتها زمینی نداشتیم که تصرفشده باشد اما در بسیاری از شهرها زمینهایی متعلق به دولت وجود دارند که در معرض اینگونه تصرفات قرارگرفتهاند و حتی در آنها احداث بنا نیز کردهاند. نکتهای که باید بر آن تأکید کنم این است که صرفاً اطلاعات داشتن کافی و هنر نیست بلکه در اختیار داشتن اطلاعات بهروز، دقیق و به هنگام نیازمند نظارت و کنترل دائمی نیز هست، یکی از فرایندهایی که در سامانه مورداشاره ما نشسته است، فرایند حفاظت از اراضی است.
در این فرایند حدود و مساحت زمینها بر روی نقشه مشخص است. در این فرایند حافظتی، وسایلی برای مأموران خریداری و در اختیارشان قرارگرفته که اطلاعات زمین بهصورت کامل بر روی سیستم آنها نمایش داده میشود و شخص مأمور مکلف است روزانه از اراضی بازدید کرده و نسبت به هرگونه تصرفات و تجاوزهای احتمالی واکنش نشان دهد.
البته پیشازاین هم بحث حفاظت از اراضی مطرح بود ولی در سیستم قبلی اگر مأمور در محل ملک حاضر نمیشد برای ما قابلدرک نبود درحالیکه در این سیستم جدید تا زمانی که فرد در محل قرار نگیرد سیستم به او اجازه دسترسی و واردکردن گزارش را نمیدهد. همزمان با این اتفاق نرمافزاری که تصور میکنیم کیفیت نظارت ما را بسیار بالابرده است، هرگونه کوتاهی در عملکرد بهسرعت خود رانشان میدهد. از دیگر اقداماتی که برای حفاظت از این اراضی صورت گرفته، ایجاد یگان حفاظت در سازمان ملی زمین و مسکن است. این یگان بر اساس مجوز مراجع رسمی تأسیس شد تا مشکلات ما در حوزه حافظت از اراضی و املاک را کم کند چراکه تا به امروز مأموران ما برای پیشگیری، نظارت و جلوگیری از تصرف زمینهای دولتی ابتدا باید به پاسگاهها و کلانتریها مراجعه میکردند و از نیروی انتظامی درخواست نیرو میکردند تا بتوانند جلوی تصرفات غیرمجاز و تجاوز به زمینهای دولتی را بگیرند.
در صحبتهایتان به این نکته اشاره کردید که بخش عمدهای از زمینهای حاشیهای شهر مشهد موقوفه و یا شخصی هستند، آیا آماری دقیق از زمینهای دولتی در حاشیه شهر مشهد و دیگر کلانشهرها در اختیار دارید؟
در بعضی شهرها دولت هیچ زمینی ندارد و البته بالعکس آنهم در برخی شهرها 100 درصد اراضی موجود در حریم شهرها دولتی است. بهعنوانمثال در تهران بعضی نقاط وجود دارد که باوجود قرار نداشتن در برنامهریزیهای شهری بازهم میتواند در معرض تصرفات قرار گیرد، اما قسمتهایی که الآن در پایتخت بهعنوان سکونتگاههای غیررسمی شناخته میشوند عمدتاً زمینهای دولتی نیستند. این زمینها که بیشتر در قسمتهای جنوبی شهر قرارگرفتهاند عموماً کاربری کشاورزی دارند و به دلیل قیمت ارزانی که دارند بهعنوان سکونتگاهی برای حاشیهنشینان استفاده میشوند.
آیا از ظرفیت زمینهای دولتی برای تولید مسکن استفاده کردهاید؟ یعنی بهجای اینکه مردم بهصورت غیرقانونی اراضی ملی را تصرف کنند، دولت خودش این اراضی را در حاشیه شهر مدیریت کند؟
در نگاه به آینده معتقدیم که برنامهریزیهای بخش مسکن باید با نگاه تأمین مسکن اقشار کمدرآمد در نقاط اولیه صورت بگیرد، اگر ما برای این افراد در شهرهای مادر و کلانشهرها مسکن تدارک ببینم درست مثل این است که برخلاف سیاستهای کلی کشور که مدنظر دولت است و بر تثبیت جمعیت در نقاط اولیه تأکید دارد، بهجای انتقال کار و فعالیت به این مناطق، برای ساکنین آن فرش قرمز در کلانشهرها پهن کنیم و به نحوی حمایت و استقبال خود را از مهاجرت اعلام کنیم. با این اوصاف اما نخواستیم به این بحث بیتوجه باشیم و برای اقشار کمدرآمد بهویژه کمدرآمدهای ساکن شهرها که به حاشیه رانده میشوند برنامهریزی انجام دادیم. البته ممکن است این اقدامات را برای افرادی که از بیرون میآیند هم در نظر بگیریم.
یعنی تولید مسکن ارزانقیمت در زمینهای دولتی را در دستور کاردارید؟
بله اما به هر صورت این کار موانعی نیز دارد. این افراد چون هزینه ساخت و واگذاری را ندارند باید به نحوی با آنها رفتار کنیم که همفکر نکنند چون از قشر ضعیف جامعه هستند، اگر خود را به کلانشهرها برسانند، میتوانند مسکن رایگان دریافت کنند. هم اینکه این فرصت و امکان برایشان فراهم شود که بتوانند حداقل صاحب یک سرپناه شوند. ما بیشتر به دنبال این هستیم که حتیالامکان این واحدها بهصورت استیجاری در اختیار اقشار کمدرآمد قرار گیرد و این افراد بتوانند از این واحدها با یک اجاره معقول و منطقی که متناسب با سطح درآمدشان است استفاده کنند.
پس قرار است با برنامهریزیهای صورت گرفته، از زمینهای دولتی برای ساخت مسکن ارزانقیمت استفاده شود؟
بله صددرصد. ما درحال حاضر برای تمامی استان و شهرها بهویژه کلانشهرها و شهرهای بالای یکمیلیون نفر جمعیت که بیشترین حساسیتها بر روی آنهاست برنامه داریم چون در نگاه به بحران حاشیهنشینی میبینید که این مشکل در تمامی شهرها رخ نمیدهد و شهرهای کوچک اصلاً از جنسی نیستند که بخواهد حاشیهنشینی در آنها شکل بگیرد اما شهرهای بزرگ و کلانشهرها که استعداد حاشیهنشینی رادارند، در اولویت قرارگرفتهاند و امروز در حال رفتوبرگشت با دولت هستیم که تأمین منابع مالی و تسهیلات بانکی این کار مشخص شود.
چگونه میتوان برای مدیریت زمین از بستههای تشویقی و تنبیهی استفاده کرد که به طبع آن مشکلات زمینهای بی سند یا قولنامهای حل شود؟
سیاستهای ما در خصوص این بافتها این است که در ابتدا با همکاری وزارت راه و شهرسازی و شهرداریها برای این مناطق طرح تهیه شود و از آنجا که بافتهای حاشیهای با نظامات شهرسازی شکل نگرفته است، برای انطباق و شباهت دادن حداقلی آنها به یک بافت شهری و به سازی و نوسازی آنها باید طرحهایی تهیه شود که پس از تصویب، وضع موجود را با این طرحها منطبق کنیم. در این شیوه هرکسی با این طرحها انطباق پیدا کند درصورتیکه زمین محل سکونتش از اراضی دولتی باشد، سند دریافت میکند. پس از دریافت سند است که آنها دارای هویت میشوند و میتوانند پروانه دریافت کرده و از دولت وام بگیرند، چون سالانه دولت 300 هزار فقره وام 50 میلیون تومانی به ساکنین این بافتها اختصاص میدهد که با این شیوه دریافت وام برای این افراد نیز میسر میشود. در حال حاضر ما در اقدامی مشترک با شرکت عمران بهسازی و شهرداریها، بهسرعت برای مناطقی که برایشان طرح تهیه نشده است در حال تهیه طرح هستیم.
مسکن اجتماعی که وزارت راه و شهرسازی پیشنهاد داده، قرار است ادامهدهنده راه مسکن مهر باشد؟
جدای از اینکه خصوصیات مسکن اجتماعی با مسکن مهر مطابقت دارد یا خیر، قرار است در نقاط برنامهریزیشده برای اقشار کمدرآمد مسکنی متناسب با وسع و توان اقشار کمدرآمد ساخته شود.
در بحث مسکن مهر مشکلاتی وجود داشت که نمیخواهیم در مسکن اجتماعی تکرار شود. در نقطه آغاز قرار بود مسکن مهر متعلق به اقشار کمدرآمد باشد ولی بعد از مدتی کار گستردهتر شد و الان به سمتی رفته است که اقشار متوسط و حتی متوسط رو به بالا راه هم در برگرفته است.
مشکل اینجاست که حوزه شمولیت آن فراتر از هدف رفته و مهمتر از همه اینکه تمامی سازوکارهای لازم برای اینکه بشود کار را به سرانجام و انتها رساند، در این طرح دیده نشده است. وقتی به متقاضی گفته میشود زمین و وام در اختیارتان قرار میگیرد و بعد از آن خودتان باید خانه را بسازید و کار را تمام کنید، خب بعضی از افراد نمیتوانند این کار را به انتها برسانند. حتی اگر هم بتوانند و کار را به اتمام برسانند نمیتوانند از عهده پرداخت اقساط آن برآیند.
اما بحث در مسکن اجتماعی متفاوت است و میگویند اگر قرار است این اقشار صاحبخانه و سرپناه شوند دادن زمین و وام بهتنهایی کافی نیست چون ممکن است پس از ساخت نتوانند اقساط خود را پرداخت کنند. نکته دیگر این است که نباید اقشار کمدرآمد را در یک محل کلونی کرد. باید دانهبندی اجتماعی شهر رعایت شود چون اگر این دانهبندی رعایت نشود آسیبهای متعددی شهر را تهدید میکند. اینکه عدهای از اقشار بیبضاعت جامعه دورهم جمع شوند ممکن است باعث همافزایی آسیبهای اجتماعی شود.
برای جلوگیری از ایجاد کلونی چه برنامهای دارید، ایجاد مسکن اجتماعی در دل شهرها؟
داخل بافت شهرها زمین خالی نیست و اگر هم باشد قیمت بسیار بالایی دارد که بهصرفه نیست اما برنامه این است که در سایتی که قرار است مسکن اجتماعی در آن احداث شود تنها 30 درصد از سایت به اقشار ضعیف تعلق بگیرد و مابقی در اختیار اقشار متوسط و بالاتر باشد.
نحوه تملک در مسکن اجتماعی چگونه است؟
در وهله اول برنامه این است که واحدها بهصورت استیجاری در اختیار متقاضیان قرار بگیرد و این امکان را هم در نظر بگیریم که بعد از توانمندی افراد بتوانند واحد محل سکونتشان را از دولت خریداری کنند.
اجرای این طرح تا چه میزان میتواند بر کاهش حاشیهنشینی تأثیر داشته باشد؟
خیلی. اگر این طرح عملیاتی شود، افراد کمبضاعت ساکن شهر بهجای رانده شدن به حاشیه در این خانهها ساکن میشوند. اولویت ما برای ساکنین قدیمی شهر است اما نیمنگاهی هم به مهاجران کردهایم.
درزمانی که شهردار مشهد بودید، ایده ایجاد سازمانی با مشارکت شهرداری و دولت جهت ساماندهی حاشیه شهر مطرح شد، چرا یک سازمان چابک و کارآمد برای ساماندهی حاشیه شهر در آن زمان شکل نگرفت یا چرا پروژه مسکن سیس آباد به سرانجام نرسیده است؟
در این مورد ما سازوکارهای لازم را ایجاد کردیم تا حرکت چندجانبهای صورت بگیرد، برای تشکیل این سازمان کار کارشناسی لازم انجام شد، سطحبندی تصمیمگیریها از مباحث سیاستگذاری، برنامهریزی، اجرا، مکانیسم، تأمین مالی، بودجه و هدفگذاریها مشخص شد و طرح را به دولت فرستادیم تا دولت هم آن را به رسمیت بشناسد و تایید کند.
البته این موضوع مقداری زمانبر شد و طرح برای بررسی به کمیسیونها و شورای عالی توانمندسازی کشور فرستاده شد تا دولت هر چه زودتر اقدامات لازم را انجام دهد.
در مورد سیس آباد هم باید بگویم بخش زیادی از آن پروژه انجام شد، بخشی هم باقی ماند که الان در حال تکمیل است و کار به جدیت دنبال میشود. در آن زمان قرار بود که کار در قالب اقدامی مشترک جلو برود اما متأسفانه در آن مقطع هر کاری که در حاشیه شهر انجام شد، توسط شهرداری بود.
در حال حاضر سازمان اجرایی شهر در دولت مطرحشده است، به نظر شما این سازمان چه میزان کارگشاست و مهمترین اولویتش چه باید باشد؟
اول اینکه محور این اتفاقات باید مدیریت شهری باشد، اگر شهرداری در این قسمتها خیلی جدی به میدان نیاید، بعید به نظر میرسد که نتیجه مطلوب حاصل شود.
مگر اینکه مسئولیت اصلی و میدانی کار را شهرداری به عهده بگیرد و بخشهای دولتی بهعنوان کمک و پشتیبان در زمینه برنامهریزی و پشتیبانی به کمک بیایند.
نکته دیگری که باید بهعنوان اولویت در نظر گرفت این است که مردم باید به شدت در این موضوع دخالت و مشارکت داده شوند. مردم نباید متوقع بمانند که شهرداری و دولت باید برایشان کاری انجام دهد و درنهایت باید رفتاری مشارکت آمیز داشته باشند.
نکته سوم هم اینکه اصلاحاتی که قرار است در این بافتها صورت بگیرد باید بهصورت عمده در معابر و تأمین خدمات روبنایی باشد. البته این مشکلات بسیار آزاردهندهاند و طبعاً برای رفع آنها با کمبودهایی مواجه خواهند بود ازجمله مساله مهمی که در این رابطه وجود دارد این است که برای ایجاد امکانات روبنایی مانند فضای سبز، مدرسه و دیگر امکانات باید فضای موردنیاز برای این امکانات از بافت موجود آزاد شود و در ابتدای کار تعدادی از خانهها میبایست تخریب گردند.
در این موضوع دولت باید کمک کند اما در بقیه قسمتها با مشارکت خود مردم باید نوسازی انجام شود و شهرداری به روند کار کمک کند. دولت نیز باید تسهیلات مناسبی در نظر بگیرد و درمجموع اگر مردم، شهرداری و دولت صمیمانه و جدی در کنار هم قرار بگیرند، مشکلات حل خواهد شد. ضمن اینکه این موضوع نسخه واحدی ندارد و در هر منطقه باید وضعیت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی خاص آن منطقه مدنظر قرار گیرد.