برای حاشیه فرقی نمیکند که مشهد پایتخت معنوی ایران باشد یا تهران پایتخت اداری و سیاسی یا شیراز شهر چهارفصل و شعر و ادب، هر جا کلانشهری است، حاشیه شهری نیز وجود دارد، مشکلات همه این شهرها از یک جنس و علتهای آن نیز یکسان هستند اما در کمیت و کیفیت متفاوت هستند. در گزارش پیشرو معضل حاشیهنشینی در شهر شیراز و تجربه خانه محلات را موردبررسی قراردادیم.
محدوده شهر شیراز 17.8 هزار هکتار دارد که نصف مشهد و یکچهارم تهران است اما بااینحال علاوه بر 1.46 میلیون نفر، 200 هزار نفر حاشیهنشین نیز دارد، مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری فارس در گفتگو با خبرنگار مهر، این تعداد را بر اساس سرشماری سال 90 داده است.
البته این نشان میدهد آمار دقیقی از میزان حاشیهنشینان و رشد آن وجود ندارد، بااینحال موسوی مدعی شده است که تعداد جمعیت این شهر در سال ۹۰ کاهش حاشیهنشینی را نشان میدهد.
ازنظر جغرافیایی، شمال شیراز کوهستانی است و سمت غرب شیراز پیشرفت اقتصادی اجتماعی داشته، درنتیجه هزینههای سکونت در آن بالا و تفکیکها اصولی است اما در جهت جنوب و شرق شیراز اراضی کشاورزی و روستایی است که تبدیل به بافتهای حاشیهای میشود.محمود رضا طالبان رئیس اداره بافت فرسوده اداره راه و شهرسازی استان فارس و نایبرئیس شورای شهر شیراز در گفتوگو با ما میگوید: «سکونتگاههای غیررسمی شهر شیراز به دودسته تقسیم میشوند، سکونتگاههایی قدیمی که از 20 سال پیش شکلگرفته و به محدوده قانونی شهر اضافهشدهاند اما بافت فرهنگی و ساختمانی آنها همچنان بافت حاشیهنشینی است و دسته دوم حاشیهنشینیهایی است که امروزه و خارج از محدوده قانونی شهری شکل میگیرند که بهسرعت در حال افزایش هستند.»
توانمندسازی برای حاشیههای قدیم اما روستاها بدون نسخه
همانند سایر کلانشهرهای کشور، روستاهای در محدوده و حریم شهر شیراز یکی از علتهای ایجاد حاشیهنشینی در این شهر است، برای همین است که طالبان معتقد است که مسئله سکونتگاههای قدیمی با پیگیری بحث توانمندسازی مسئلهای قابلحل است اما مشکل اصلی همین روستاها هستند، وی میگوید: «سکونتگاههای جدیدی به خاطر خشکسالی در خارج از محدوده شهری و بیشتر با بافت روستایی در حال گسترش هستند، مشکل این بافتها عدم توانایی قانونی و اجرایی شهرداری در برخورد با روستاهای پیرامونی است و برای حل این مشکل نیاز جدی به همکاری حاکمیت استان یعنی استانداری و شورای شهر وجود دارد.»
توانمندسازی حاشیه شهر شیراز با خانه محلات
شیراز را در زمینه توانمندسازی حاشیه شهر باتجربه خانه محلات میشناسند، رئیس اداره بافت فرسوده شیراز ضمن ارائه راهکار توانمندسازی برای محلههای قدیمی میگوید: «طرح توانمندسـازی شـهر شـیراز در سـال 1386، مرودشـت 1391 و کازرون اخیراً در دسـت اقـدام قرارگرفته اسـت.»
طالبان ادامه میدهد: «محلـه سهلآباد و مهدیآباد از سـال 1388 در دسـتور کار قـرار دارد و بـر اسـاس طـرح سال 91 محلــههای، ده پیاله، شــیخ علــی چوپــان، کوشــک میــدان و شــهرک بهــار مصوبــه اســتانی داشــته و در ســال 92 بــا تغییــر دولــت مداخلــه چندانــی صــورت نگرفــت، فــاز ســوم اجــرای محلــه گودشــیری، دباغــی، گل کوب است. هماکنون 10 پهنه برای کار توانمندسازی در اولویت شهری قرارگرفته که 7 پهنه آن در حال توانمندسازی و آموزش است.» به گفته وی اقدامات در سه محله از سال 91 شروعشده و خیلی خوب و نتیجهبخش بوده است، چهار محله بعدی از سال 93 شروعشده که در این چهار محله ضعیفتر عمل شده و نتایج مثبت کسبشده کافی نبوده است، سه محله بعدی هم در دستور کار سال 94 هستند.
وی میافزاید: «در این راستا با همکاری دانشگاه علوم پزشکی، سازمان بهزیستی، معاونت اجتماعی نیروی انتظامی، کمیته امداد امام خمینی، سازمان فنی حرفهای، عمران و مسکنسازان فارس به نیابت از شرکت مـادر تـخصصی عمران و بــهســازی شهری ایران، شهرداری و شورای محل، خدمات منظمی ارائه شد که همچنان ادامه دارد، محله سهلآباد منطقه پایلوت کار بوده که به کمک شهرداری اقداماتی مثل تأسیس کتابخانه و خانه محله، آسفالت معابر صورت گرفته و به کمک آموزشوپرورش مدرسه ساختهشده و به کمک سازمان فنی حرفهای و بهزیستی خدمات آموزشی همگام با بازار کار ارائهشده است.» نایبرئیس شورای شهر شیراز در مورد برنامهریزی برای ادامه روند توانمندسازی و ساماندهی در شیراز توضیح میدهد: «ما در برنامهریزی سال 94 مشاورانی خواهیم داشت که بهصورت جزئی محلات را ارزیابی کنند و نقشه راهی بدهند برای برآورد نقاطی که ما نتوانستیم روشن کنیم یا نقاطی که از مسیر منحرف شدیم یا مواردی که نتایج خوبی داشته است.»
وی ادامه میدهد: «در این مسیر سعی میکنیم اقداماتی انجام بدهیم که تأثیرات منفی این محلات را کاهش دهد، برای این کارها خیلی وقتها هزینههای هنگفت لازم نیست.
درست است که شاید نتوان بهراحتی مدرسه و ورزشگاه ساخت اما با هزینههای پایین میشود به مردم آموزش اجتماعی داد تا حداقل روند توانمندسازی متوقف نشود و این افراد به هر میزان که ممکن است پیشرفت فرهنگی اجتماعی بکنند تا بار منفی آنها بر روی شهرها کمتر شود.»
وی در مورد برنامهریزی انجامشده برای آموزش به ساکنان محالت موردبحث میگوید: «این طرح در شیراز در 3 قالب برنامهریزی و اجرا گردیده است. قالب اول اطلاعرسانی و معرفــی خانــه محلــه در جلســات گروهــی و انجمنهــای اجتماعــی موجــود در محلـه بود و در مرحله دوم تشکیل جلسات مردمی، بررسی و اولویتبندی مسائل و مشکلات محله و در مرحله آخر اجرای آموزش چهره به چهره در قالب تهیه پرسشنامههای نیازسنجی و مهارت سنجی در محله.»
ارتباط مستمر مردم محلات و مسئولین
یکــی از راهبردهــای موفــق و مؤثــر در توانمندســازی، تشــکیل منظــم جلســات از چهار ســال گذشــته و هــر دو هفته یکبار در خانههــای محـلـات، مســجد و حسینیه اســت، مســئولین در ایــن جلســات بــا مــردم محلــه هماندیشی، تصمیمگیری و پیگیــری میکننــد و ایــن عمــل باعــث پیدایــش فرآینــد مدیریــت یکپارچــه شــهری میشود.
تغییر نام و احیای هویت ارزشی در محلات بدنام
طالبان همچنین یکی از کارهای خوبی که در خانه محله انجامگرفته را تغییر نام و لقب این محلات میداند و میگوید: «این محلات اصولاً به نامهای بدی معروف هستند که خودبهخود بیهویتی و ضد ارزشها را به افراد ساکن تزریق میکند، خانه محلات با شناسایی افراد موفق در این محلات افراد روی نقاط مثبت ساکنین محله کارکرد تا باعث ایجاد و افزایش تعلقخاطر به محله شود. برای مثال بعد از تغییر نامها، در بعضی محلات دو روز در سال انتخاب شد که بهجای پاکبانها خود مردم محله به تمیز کردن محله بپردازند. بحث مشارکت مردمی در این مورد بسیار خوب بود و درنتیجه آموزشها و تلاشهای نهادها و همکاری و مشارکت خود مردم پس از مدتی جوانها بهصورت خودجوش محلی را با کمترین امکانات به زورخانه تبدیل کردند که هر شب تعداد زیادی در آنجا ورزش زورخانهای میکنند و حتی کسانی بودند که در این محلات زمین اهدا کردند تا درمانگاه در آن ساخته شود.»
مشکلات ریشهای و حلنشده حاشیه شهر
هرچند شهر شیراز به نسبت شهرهایی مثل مشهد و تهران جمعیت حاشیهنشین کمتری دارد و با تشکیل خانه محلات توانسته تجربه موفقی در زمینه توانمندسازی اقتصادی محلههای هدف باشد، اما دراینبین همچون سایر شهرها، مشکلات اساسی دیگری نیز وجود دارد که طالبان صراحتاً اذعان میکند که نتوانستهاند برای آن کاری کنند.
او در مورد مشکل محلاتی که بهخوبی توانمندسازی نشدهاند میگوید: «بهصورت کلی و مصوب اجرای این طرحهای به عهده شهرداری است اما با افزایش تعداد محلات همکاری و توان ارائه خدمات نهادهای همراه مثل بهزیستی و سازمان فنی حرفهای کاهش پیداکرده است، درنتیجه ما نتوانستیم نتایج کافی دریافت کنیم.»
اشتغال ناپایدار
وی در مورد مشکلاتی که باوجود تأسیس خانه محلات حلنشده میگوید: «عدم امکان ایجاد اشتغال مناسب پس از آموزش یکی از مشکلات موجود است. در این مسیر امکان برقراری ارتباط مناسب بین تولیدکنندگان و بازار ایجاد نشد بهطور مثال ما در بحث آموزش خیاطی را به بانوان یاد دادیم و عدهای در تولیدیها مشغول به کار شدند اما اینکه شهرداری یک تولیدی ایجاد کند، نه چنین اتفاقی نیافتاده است، بعضاً امکان کار بوده ولی ما در ایجاد اشتغال موفق نبودیم.» طالبان ادامه میدهد: «در بحث آموزش کشت قارچ افرادی را داشتیم که در ورود به بازار کار موفق شدند، در زمینه چرمدوزی چند نفر توانستند وارد بازار کار شوند امّا اینکه آموزشها منتج به نتیجه شود به خودشان بستگی دارد، به نوع کاری بستگی دارد که مطابق باسلیقه شهری در اختیارشان قرار میگیرد.»
زمینی برای پیشبینی مدرسه و درمانگاه نداریم
وی یکی دیگر از مشکلات لاینحل را بی سند بودن این سکونتگاهها میداند و میگوید: «ازآنجاکه این سکونتگاهها بدون مجوز و برنامهریزی شهری احداث میشوند، سندهای مالکیت وجود ندارد. برای همین عدم وجود زمین برای خدمات رفاهی یکی از مشکلات ماست، یعنی در این محلات عملاً فضایی برای ساختن مدرسه و فضای سبز و درمانگاه و... وجود ندارد.»
حضور مهاجران ایرانی و غیر ایرانی
به گفته طالبان یکی دیگر از مشکلات حلنشده مهاجرین ایرانی و غیر ایرانی است که به علت بنیه پایین اقتصادی دچار تعارض و تضاد با جامعه شده و بزهکاری ایجاد میکند، همچنین رفتارهای قبیلهای، گروهی و طایفهای به این مسائل دامن میزند. نایبرئیس شورای شهر شیراز مدعی است که بیشترین آمار جرم و جنایت شیراز در این مناطق است.
باید هزینه زندگی مناطق حاشیه را بالا ببریم
وی در مورد راهکارهای برخورد با رشد روزافزون خلاف سازی و حاشیهنشینی تصریح میکند: «در مهاجرتهای جدید باید مقداری با تکیهبر قوه قهریه عمل کرد اما در مورد سکونتگاههای قبلی که الان جزء محدوده شهر هستند، قوه قهریه را اصلاً مجاز نمیدانم، در مورد ساختوسازهایی که هماکنون در حال انجام است راهکارهای کوتاهمدت و بلندمدتی داریم، در بحث کوتاهمدت یکی برخورد جدی با این افراد هست و یکی بحث افزایش هزینه زندگی در سکونتگاههای غیررسمی است، هزینههای مادی و غیرمادی سکونت در این مناطق باید بالا برود تا نتوانند بهراحتی به این محلات مهاجرت کنند.»
توانمندسازی به معنی حاشیهسازی نیست
مهندس طالبان ادامه میدهد: «بهعنوانمثال ما در بحث توانمندسازی اولین خانه محلات کشور را برای محله سهلآباد احداث کردیم تا به آموزشهای مقتضی بپردازد اما از طرفی طبق ماده 100، با چند نفر از خلاف سازها برخورد جدی کردیم تا مردم بدانند قضیه پیگرد قانونی دارد و اگر توانمندسازی میشود به این معنا نیست که حاشیهسازی غیرقانونی میتواند ادامه پیدا کند.» به گفته وی مالکان این زمینها بعدازاین اقدام به شهرداری مراجعه کردند و به توافق رسیدند، با این کار الان در محدوده قانونی شهر شیراز تفکیکها منطبق با موازین شهری صورت گرفته و داخل محدوده خلاف سازی ندارند.
توقع صرف از شهرداری سبب لاینحل شدن حاشیه شهر میشود
این مقام مسئول درباره دوره بلندمدت نیز میگوید: «حل این مشکل نیاز به عزم ملی دارد، شهرداری و شوراها بهتنهایی نمیتوانند کاری از پیش ببرند، وزارت شهرسازی، استانداریها، شورای تأمین سیاستهای کشور و شورای توسعه برنامهریزی استان باید این مسئله را جدی بگیرند و اعتبارات و مطالعاتی را به این موضوع اختصاص دهند. چون با ادامه این روند در ده سال آینده به مشکلات لاینحلی خواهیم رسید.»