نهضت تاریخنگاری
پر رنگ و روح
نویسنده : طیبه پازوکی
ضرورتهای تاریخنگاری همگانی زنان انقلاب
پازوكي، در واحد تاريخ شفاهي «دفتر ادبیات انقلاب اسلامي» حوزه هنري مشغول به فعالیت است. جایی که بیشتر با مدیریت هدایتالله بهبودی و آثار محسن کاظمی میشناسیمش: «خاطرات احمد احمد»، «خاطرات عزتشاهی» و «خاطرات مرضیه حدیدچی (دباغ)». پازوکی که هنوز پژوهشهایش در این دفتر را منتشر نکرده است، مصاحبه با زنان فعال در انقلاب را در دست دارد.
تاريخنگاري مرد و زن ندارد و هر جامعهاي براي ثبت هويت تاريخياش بايد به سراغ آنان برود. همچنین، تاريخ شفاهي اين امكان را به ما ميدهد كه به قرائتهاي مختلف از يك واقعه دست بیابیم. پس ايجاب ميكند ما هم خاطرات زنان و هم خاطرات مردان را جمعآوري کنیم. و در این میان، تمام حساسیتهايي كه در حوزه ثبت خاطرات مردان وجود دارد، بهطور مضاعف براي زنان هم وجود دارد: يكي خطر از دست دادن ايشان است. دیگر اينكه 30 سال از انقلاب و 20 سال از جنگ ميگذرد و راویان دچار ضعف حافظه میشوند. و ...
ثبت خاطرات شفاهي زنان به جهاتي اهميت ویژهای هم دارد: یک جنبش سياسي و حركت اجتماعي وقتی عمق دارد كه لايههاي پنهان جامعه هم با آن درگير شود. حضور زنان در انقلاب بهصورت مستقيم مثل پخش اعلاميه و شركت در تظاهرات و یا غيرمستقيم مثل تشويق همسر و فرزند و برادرشان بوده و در نبود آنها تأمين معيشت خانواده را نیز بر عهده داشتهاند. اگر ما اين خاطرات را منعكس كنيم عمق انقلاب اسلامی را منعکس کردهایم.
بعلاوه زنان از نظر ساختار ذهنی، جزئينگرتر هستند و میتوانند وقايع را با جزئيات بيشتري براي ما روایت كنند. بهلحاظ عاطفي نیز، وقایع در بیان زنان رنگ و روح پيدا ميكند. بنابراين اگر قرار باشد اين وقايع تبديل به آثار هنری ماندگار و حتی برونمرزی شوند، لازم است كه نگاه زنانه در روایت کردن آنها وجود داشته باشد. از حيث نگرش ديني نیز انقلاب در برابر باورهای غلط مبنی بر محدود کردن زنان ایستاد و سد را شکست. لذا برای نشان دادن بطلان دیدگاهی که دین را عامل محدودیت میخواند، بايد سراغ خاطرات زنان برويم. خيليها هنوز هم خانم دباغ را نمي شناسند. اگر كاري هم صورت گرفته، برد کافی نداشته است.
در این مسیر محدودیتهایی هم هست؛ نگاه جنسيتي به زن، این که خیلی از زنان برای بیان خاطراتشان منتظر اجازه همسرانشان هستند، ناآشنایی زنان با تاریخ شفاهی بهنحوی که حتي مصاحبه تاريخ شفاهي را با مصاحبه مطبوعاتي اشتباه ميگيرند و... . برای غلبه کردن بر محدودیتها و از دست ندادن این منابع، باید «نهضت تاريخ شفاهي» را گسترش دهيم و برای این کار بايد از مدارس شروع كرد.
مصائب مصاحبه
نویسنده : فائزه توکلی
نگاهی به مشکلات ثبت تاریخ شفاهی زنان
توکلی، پژوهشگر ارشد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و مسئول کارگروه تاریخ شفاهی انجمن ایرانی تاریخ است. او که اجرای پروژه «تاریخ شفاهی زنان زندانی مبارز دوران پهلوی دوم» را به سفارش مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) برعهده داشته است، از چالشهای این تجربه سخن گفته است؛ چالشهایی که در سایر حوزههای تاریخ شفاهی نیز به چشم میآید.
درمبارزات دوران انقلاب اسلامی ایران، حضور زنان فقط در صفهاي ميليوني تظاهرات نبود؛ بلکه آنان نقش مهمي در پيشقراولي، پشتيباني، همكاري، هماهنگي و تعميق آن داشتند. عليرغم حضور پررنگ زنان در تحولات سرنوشتساز تاريخ معاصر و مشاركت تمامعيار آنان در مبارزه عليه رژيم پهلوی، مستندات، مكتوبات و منابعي كه نقش زنان را تبيين و توصيف کند، بسيار اندك است.
اجرای پروژه "تاریخ شفاهی زنان زنداني مبارز و سياسي دوره پهلوی دوم" که در سالهای 1387-1385 انجام شد، با محدوديتهايي رو به رو بود. محدوديتهایی که موجب شد تا از بين بيست نفری كه براي مصاحبه انتخاب شده بودند تنها امکان مصاحبه با نه نفر از آنان فراهم شود.
1ـ برخي از زنان مبارز از مصاحبه خودداري کرده و علت را گريز از ريا و مخدوش شدن مبارزه مخلصانه خود تلقي ميكردند، كه تنها در چند مورد توانستيم با توجيه اهميت ثبت تاریخ مبارزات زنان بر اين مشكل فائق آیيم.
2ـ برخي از آنها بهدليل موقعيت شغلي و اجتماعي كنوني خود يا همسرشان از مصاحبه و تاريخنگاري پرهيز داشته و نوعي هراس از انتشار عمومی خاطرات خود داشتند.
3ـ یادآوری خاطرات زنانی که در مبارزات به شهادت رسیدهاند از زبان ديگران، سبب ایجاد نواقصی ميشد كه از دقت و سندیت لازم برای پژوهش ميكاست.
4ـ در مواردي، دگرگوني ارزشهاي حاكم بر جامعه از دغدغههايي بود که برخي زنان مبارز بهعنوان علت بیمیلی خود به تدوين تاريخ شفاهي اعلام ميکردند. كه اغلب با توضيح اهميت ثبت تاريخ شفاهي، بر اين مشكل فائق آمديم.
5ـ برخي از زنان مبارز بهدليل تألمات روحي شديد، قادر به مصاحبه نبودند و يادآوري شرايط گذشته را برنميتابيدند. بر پيكر برخي از اين مبارزان، پس از گذشت 40 سال آثار شكنجه باقي بود.
6ـ برخي از زنان مبارز در بازگويي شرايط گذشته، از گفتن همه واقعيتها و شرايط سخت ابا ميكردند و يا دقت لازم در بازگويي را بكار نميبردند وبه برخي سؤالات در هالهاي از ابهام پاسخ ميدادند و چنين استدلال ميكردند كه در گذشته هم سنت زنداني اين نبود كه به توصيف جزئيات شكنجه بپردازد.
7ـ محدوديت هزينه و بودجههای اندک طرحهای پژوهشي زنان و تمرکزنداشتن برآن، حرکت تاريخ نگاري زنان را به آهستگی پیش میبرد و همین امر موجب از دست دادن فرصتهای پژوهشی این حوزه میشود.
در هر حال، پژوهش منتشر نشده تاریخ شفاهی زنان مبارز و زندانی دوران پهلوی دوم، یکی از اولين قدمهايي است كه در اين راه برداشته شده و ميتواند بعد از انتشار براي محققين ديگر بهعنوان یک منبع تلقي شود و البته منعكسكننده بخشي از رنجها و مصائب زنان مبارز در رژيم پهلوي باشد.