پیری جمعیت، به گواه آمارهای جمعیتی و گزارش مراکز علمی معتبر بینالمللی، در آیندهای نهچندان دور یکی از مهمترین تهدیدهای اقتصادی برای بسیاری از کشورها خواهد بود. کشورهای توسعهیافته ازجمله آلمان، سوئد، فرانسه و ژاپن سالهاست که تلاش میکنند با اتخاذ سیاستهایی برای افزایش نرخ باروری (1)، آسیبهای اقتصادی این پدیده را کنترل کنند. بهعلاوه کشور چین که سالها سیاستهای تکفرزندی را اجرا کرده هماکنون برای فرار از بحران پیری، سیاستهای تشویقی برای فرزند آوری را در دستور کار خود قرار داده است.
پیامدهای اصلی پیری جمعیت
بر اساس پژوهش موسسه تحقیقاتی رند RAND که در سال 2004 برای کمیسیون اروپا انجامشده است، پیامدهای اصلی پیری جمعیت عبارتاند از: کاهش نیروی کار، فشار بر صندوقهای بازنشستگی، کاهش تعداد فرزندان به علت مراقبت از سالمندان توسط خانوادهها و افزایش شدید هزینههای بهداشت و سلامت (2).
در حقیقت، در جوامع دچار پیری جمعیت، پس از هر دوره بازنشستگی، نیروی کار کمتری جایگزین بازنشستگان میشود. این پدیده ناشی از کاهش فرزند آوری در دهههای قبل است چراکه متناسب با نیروی کاری که از چرخه کار خارج میشوند، فرزند آوری صورت نگرفته است. کاهش نیروی کار، به کاهش تولید میانجامد و کاهش تولید، رشد اقتصادی یک کشور را دچار آسیب میکند. تداوم کاهش تولید نیز اقتصاد را دچار بحران میشود.
پیری جمعیت و فشار بر صندوقهای بازنشستگی
از سوی دیگر، با توجه به اینکه تأمین بازنشستگان، از طریق دریافت مالیات و حق بیمه از نیروی کار فعال انجام میشود، افزایش نیروی کار رونق بیشتر تولید و تأمین پایدار بازنشستگی را به همراه دارد؛ بنابراین کمبود نیروی کار جوان، صندوقهای بازنشستگی را با کسری مواجه میکند و فشار بر این صندوقها را افزایش میدهد. اگر اختلاف بین دریافت و پرداخت صندوق، از حد توازن خارج شود، صندوق ورشکست میشود. پس از ورشکستگی صندوق، نیروی کار، چشمانداز روشنی از وضعیت بیمه و حمایتهای آن نخواهد داشت و بازنشستگانی که سالها با پرداخت حق بیمه برای دوران سالخوردگی خود برنامهریزی کردهاند از حقوق قانونی خود بیبهره خواهند شد. در این پدیده بسیار خطرناک، التهاب واردشده به نیروی کار، تولید را دچار بحران میکند و درنتیجه تأمین زندگی بازنشستگان بسیار دشوار و تا حدی غیرممکن خواهد بود.
جامعه پیر و افزایش هزینههای سلامت
در جوامع مبتلابه پیری، با توجه به افزایش تعداد سالمندان، بخشی از وقت و هزینه خانواده صرف مراقبت از این گروه میشود. این پدیده که توسط موسسه RAND نیز پیشبینیشده است، تمایل خانوادهها به فرزند بیشتر را کاهش میدهد و درنتیجه بحران پیری جامعه را تشدید میکند. با توجه به اینکه سالمندان بیش از دیگران به بیماریهای مزمن مبتلا میشوند، از پرهزینهترین افراد برای نظام سلامت و بیمه هستند. مطالعات انجامشده نشان میدهد با ورود به دوره سالمندی، هزینههای درمانی روند تصاعدی پیدا میکند و گاه هزینه سلامت و درمانِ دو سال آخر عمر با هزینه مابقی زندگی برابری میکند (3). درصورتیکه سالخوردگان درصد بزرگی از جامعه را تشکیل دهند، به این معنی است که به همین نسبت، هزینههای بهداشتی درمانی افزایش مییابد.
فرزند آوری بهترین راه پیشگیری از افزایش هزینه سلامت
کشورها برای کاهش اثرات این پیامدها، اقداماتی انجام میدهند، ازجمله تغییر قوانین مهاجرت برای جذب نیروی کار از سایر کشورها، افزایش سن بازنشستگی تا 15 سال بیشتر و افزایش حق بیمه که هرکدام با انتقاداتی مواجه است. در نقطه مقابل طیف دیگری از این سیاستها، بستههای تشویقی افزایش فرزند آوری برای جلوگیری از تشدید و تکرار بحران سالخوردگی است که بیش از سایر سیاستها مورد اقبال عمومی قرار میگیرد.
ایران به دلیل کاهش نرخ باروری با مسئله پیری جمعیت مواجه است که طبق گزارش مرکز جمعیت سازمان ملل، دچار رشد پیری جمعیت سریع و گسترده شده است این در حالی است که 8.1 درصد از جمعیت کشور را سالمندان بالای 60 سال تشکیل دادهاند. یکی از راهحلهای اصلی کاهش اثر پیری جمعیت در ایران افزایش نرخ باروری است، نرخ باروری نشاندهنده میانگین تعداد فرزندان یک مادر است که این شاخص از ده سال قبل به زیر حد اخطار نزول کرده و هماکنون رقم 1.9 را دارد و باید به بیش از 2.1 برسد. به هر میزان که این شاخص از 2.1 بیشتر شود، اثر پیری جمعیت در آینده کمتر میشود.
(1) تعداد فرزندانی که بهطور متوسط هر یک از زنان جامعه در طول عمر خود به دنیا میآورند
(2) Low Fertility and Population Ageing - Causes, Consequences and Policy Options
(3) سالمندی در ایران 1410؛ هشداری برای نظام سلامت، ستار رضایی، فصلنامه طب و تزکیه، 1392