بازتاب ادبیات معاصر و انقلاب ایران
در تاجیکستان
دکتر نورعلی نورزاد
مدیر گروه ادبیات فارسی دانشگاه دولتی خجند
نورعلی نورزاد متولد تاریخ20 سپتامبر سال 1974 در روستای ویشب از ناحیه عینی تاجیکستان است. دانش آموخته دانشکده ادبیات دانشگاه دولتی خجند است. دارای درجه دکترا در رشته ادبیات فارسی و اکنون مدیر گروه ادبیات فارسی دانشگاه دولتی خجند می باشد. دکتر نورزاد در نخستین ارتباط ایمیلی اینجانب با ایشان و در خواست همکاری با این ویژه نامه با رویی گشاده و خویی خوش استقبال کردند و قول دادند در نزدیکترین فرصت پاسخ پرسش های ما را به شکل یک مقاله تنظیم کنند که بر سر قرار مطلب را ایمیل کردند و که جای سپاس دارد .البته به دلایلی طولانی تر از آن چیزی است که در این ویژه نامه می خوانید. استاد نورزاد در نخستین همایش بین المللی "چشم انداز شعر معاصر (تهران، 2004)، کنگره بین المللی «فرهنگ و تمدّن ایران در عصر ایلخانی» (تبریز، 2005)، انجمن های پنجم و هشتم استادان زبان و ادبیات فارسی (دوشنبه، 2006، تهران2011)، دوّمین و سومین کنگره بین المللی «عرس بیدل» (تهران، 2006، 2008)، دوّمین جشن جهانی نوروز (تهران، 2011)، همایش دورنمای رشد زبان فارسی در کشورهای آسیای مرکزی (آلماتی، 2012)و «روش های معاصر تحصیلات » (لیوبین، لهستان 2013) حضور داشته است. سلسله مقاله های نورعلی نورزاد در مجلّه ها و مجموعه های علمی از جمله ایران، روسیه، قزاقستان، افغانستان، لندن، هلند ، بنگلادش و غیره به دست چاپ رسیده اند. مجموعاً مؤلف 8 کتاب، از جمله 3 دفتر اشعار و بیش از 300 مقاله های علمی می باشد، که از جملة آنها بیش از 50 مقاله به نقد و بررسی مسائل نظم و نثر ادبیات معاصر فارسی اختصاص دارد . همزمان، نمونه های اشعار نورعلی نورزاد در چند مجموعه شاعران فارسی زبان در ایران و افغانستان منتشر گردیده اند. برای خدمت های شایسته در رشد علم و معارف و تبلیغ دستاوردهای ادبی و فرهنگی تاکنون چندین بار تقدیر شده است از جمله در اعلاچی فرهنگ تاجیکستان (2002)، اعلاچی معارف ج. تاجیکستان (2012)، اعلاچی مطبوعات تاجیکستان (2012)، جایزه دولتی جمهوری تاجیکستان به نام اسماعیل سامانی (2004) جایزه های بین المللی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (2007)، بنیاد بین المللی طالب آملی (2011). نشان کمال خجندی و شهریاری شهرداری تبریز جمهوری اسلامی ایران.وی همچنین مشاور گروه برونمرزی فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی جمهوری اسلامی ایران می باشد.تالیفات: فروغ رمزهای شگرف، نقد شعر معاصر،خجند، 1999؛ اوستا و میراث فرهنگی تاجیکان،خجند، 2001؛ فروغ فطرت معنی، بررسی معرفت و شرح آثار بیدل دهلوی،خجند، 2002؛ فروغ فطرت معنی، بررسی معرفت و شرح آثار بیدل دهلوی (با تحریر و علاوه ها)،خجند، 2008؛ معراجی تا خورشیدی وصال،دوشتبه، 2003؛ اذان تنهایی، دفتر اشعار،خجند، 2005؛ محراب شکوفه ها، دفتر اشعار،خجند،2010؛ تکرار ترانه باران، دفتر شعر با خط فارسی و سرلیک،خجند 2013.
جریان انس و آشنایی جامعه تاجیکستان به شعر و ادب و کارنامههای شایان حوزههای فرهنگی کشور همزبان ما جمهوری اسلامی ایران در مرحله نوین تاریخی اصلاً به زمان شوروی پیوند میگیرد، زیرا از سال های پنجاهم-شصتم قرن بیستم بود، که کار تهیه و نشر نمونههای شعر معاصر و ادبیات داستانی ایران آغاز یافته بود. هجرت استاد ابوالقاسم لاهوتی به تاجیکستان هرچند در سال های بیستم قرن بیستم اتّفاق افتاده بود، امّا نمونه های اشعار در ایران سروده وی، در سال 1958 منتشر شد. در همین سال بود، که همزمان دفتر سرودههای شاعران دیگری چون ملکالشّعرایبهار، خلیل سامانی و ژاله بدیع نشر گردید. سال های شصتم تا نودم و به اصطلاح پایان سلطنت شوروی در تاجیکستان نیز این روند به نحو خاصی ادامه پیدا نمود و همینگونه سرودههای شاعران معاصر ایران چون ایرج میرزا در سال 1963، فرّخی یزدی در سال 1980، فروغ فرّخزاد و محمّدحسین شهریار در سال 1983 و پروین اعتصامی در سال 1986 و سیاوش کسرایی در سال 1988 مرتّب به دست چاپ رسیده، برای جامعه تاجیکستان معرفی شدند. در نشر مجموعههای مذکور دانشورانی چون نعیمه قهّاراوه، فیضعلی نجماناو، میرزا ملاّاحمداو، غیاثالدّین قادراو و دیگران سهم مهمی داشتند. در کنار این، روی چاپ آمدن کتاب نمونههای شعر شاعران معاصر ایران در تاجیکستان تحت عنوان «امواج کارون» در سال 1973 با ابتکار ادب پژوهان نامور تاجیک اعلیخوان افصح زاد و جابولقا دادلیشایف به مناسبت برگزاری انجمن ادیبان کشورهای آسیا و آفریقا در آلماتی از مهم ترین اقداماتی در این عرصه به شمار میرود، که میتوان گفت روند آشنایی اهل ادب و کلّ خوانندگان تاجیک را با ادبیات نوین ایران سرعت بخشید. چنین مجموعه دسته جمعی بعد از چهارده سال انتشار کتاب مذکور با کوشش های سه نفر از دانشوران دیگر تاجیک؛ مرگناو، فتح ا... اف و شریفاف زیر عنوان «پیوند»، که در برابر فراگیری نمونههای اشعار شاعران کشورهای فارسیزبان تاجیکستان ، افغانستان ، هند و پاکستان برگزیده شعرهای ۲۹ تن از شاعران معاصر ایران را نیز فرا میگرفت، به زیور طبع آراسته شد.
یادآور باید شد، که تدریس ادبیات معاصر ایران به عنوان فنّ ویژهای در دانشکده های ادبیات و خاورشناسی دانشگاههای تاجیکستان برای کوشش پژوهشگران تاجیک در تهیه و نشر سرودههای شاعران این کشور همفرهنگ و نمونههایی از ادبیات داستانی آن زمینههای محکمی فراهم آورد و با تکیه بر این که تعداد نشر آثار در زمان شوروی با ابتکار دولت در چاپخانهها به مراتب زیاد بود، این اقدام بر توجّه افزون جامعه تاجیکستان به آشنایی و معرفت شعر معاصر ایران نقش مؤثر گذاشت.
با این همه، مرحله نوین حیات سیاسی تاجیکستان را، که به استقلالیّت دولتی کشور و رها شدن از هیئت جماهیر شوروی پیوند میگیرد و همچنین پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و آغاز دوره نوی تاریخی را در این کشور به عنوان جمهوری اسلامی ایران میتوان زمان تجدد در پیوندهای ادبی و حضور نوعی انقلاب در روابط فرهنگی و ادبی هر دو کشور نامزد نمود. جمهوری اسلامی ایران از نخستین کشورهایی بود، که استقلال سیاسی تاجیکستان را اعتراف نمود و برای افتتاح نمایندگی های دیپلماسی و فرهنگی خود در این کشور همزبان و هم فرهنگ خویش اقدام کرد. سال 1991 دفتر سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان افتتاح گردید و به عنوان نخستین سفیر کبیر این کشور همزبان تاجیکان علیاشرف مجتهد شبستری فعالیت خود را آغاز کرد. کارشناسان و پژوهشگران تاجیکستان و هم ایران دوره فعالیّت ایشان را در این مقام مرحله سرنوشتساز در تکوین و تجدید و تحوّل روابط سیاسی و به خصوص فرهنگی هر دو کشور عنوان نموده اند. به طور کلّی تمایل به گسترش پیوندهای فرهنگی هر دو کشور و به ویژه نفوذ و جایگاه ادبیات، علم و معارف جمهوری اسلامی ایران را در تاجیکستان مشخصاً در چند دسته میتوان بررسی نمود:
1. شعر معاصر ایران و نقد و بررسی آن در تاجیکستان.
2. ادبیات داستانی ایران و پژوهش ویژگی های هنری و سبکی و موضوعی آن در تاجیکستان.
3. تجسم و نشر ادبیات معاصر ایران در مطبوعات نوین تاجیکستان
4. فعالیّت های نهادهای علمی و فرهنگی ایران در تاجیکستان در امر تبلیغ ادبیات معاصر ایران
5. همایش و نشست های ادبی و علمی مربوط به ادبیات معاصر ایران در تاجیکستان
مباحث کلّی مربوط به این موضوع را به طور جداگانه بررسی خواهیم نمود.
انتشار آثار امام خمینی سرآغاز دوره نو در تاجیکستان
1. شعر معاصر ایران و نقد و بررسی آن در تاجیکستان: ضمن بررسی این موضوع میتوان نخست از معرفی شعرای دو دوره تاریخ ادبیات ایران؛ دوره قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تعریف کرد که روند برگردان با خط سیرّیلیک و نشر آثار سخنوران معاصر ایران، چه از دوره قبل و چه پس از انقلاب اسلامی به یک مرحله نوین و پروسعت خویش قرار گرفت. هنوز در سال 1991-نخستین سال صاحباستقلالی تاجیکستان بود، که دفتر اشعار شاعره شهیر معاصر ایران-فروغ فرّخزاد با نام «تولد دیگر» مجدداً به چاپ رسید. بعداً در سال 1993 نمونه اشعار بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران و هم ادبیات انقلابی-امام خمینی (ره) برای خوانندگان تاجیک منظور گردید، که میتوان گفت از همین ایّام برای انتشار شعر شاعران دوره انقلاب اسلامی و آشنایی جامعه فرهنگی کشور تاجیکستان با ادبیات این دوره نوی تاریخ ایران اساس گذاشته شد. همچنین، راجع به زندگینامه و ویژگی های اشعار امام خمینی (ره) نیز تحقیقاتی از جانب دانشمند نامور تاجیک استاد روانشاد اعلیخوان افصحزاد انجام یافت، که همان سال نشر گردید.
باید تذکّر داد، که از سرآغاز مرحله صاحباستقلالی تاجیکستان هرچند از لحاظ اقتصادی روزنامه و مجلّهها به مشکلات دچار آمده بودند و نشر مطبوعات تا جایی کاهش پیدا نموده بود، امّا توجّه به نشر نمونههای نظم و نثر معاصر ایران در مطبوعات کشور نیز تا جایی رونق یافت و در مراحل بعدی به یک روند پروسعت آشنایی جامعه تاجیکستان با ادبیات معاصر کشور هم زبان خویش بدل یافت، که این موضوع علی حده مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
آغاز هزاره نوی تاریخی برای تحوّل روابط ادبی تاجیکستان و جمهوری اسلامی ایران واقعاً دوران تازهای گردید و در این مرحله جریان نشر و حتّی تحقیق شعر معاصر ایران به یک روند متشکل بدل شد. بر اساس همین تمایل گسترده نشر و معرفی شعر معاصر ایران در تاجیکستان کتاب اشعار شاعران امروز این کشور هم زبان-سیدعلی موسوی گرمارودی «برخیز واژهای پیدا کن»، در سال 2002، علیرضا قزوه «سوره انگور» در سال 2005، سهراب سپهری «هشت کتاب» در سال 2005، منتخب غزلیات شهریار در سال 2006، قیصر امین پور «یک دریچه آسمان» در سال 2010، مهدی بهمنی زیر عنوان «ترجمان عشق»، سیمین بهبهانی به عنوان «یک دامن گل» در سال 2012 و دفتر اشعار طاهره صفّارزاده با عنوان «طنین در دلتا» در سال 2013 با خط سیریلّیک به دست چاپ رسیدند. برای انجام کار تهیه و نشر آثار این شاعران معاصر ایران صاحب نظران و پژوهشگران نامور تاجیک رحمت نذری، دارا نجات، رستم وهّابیان، اسفندیار، شاه منصور شاه میرزا اقدام نمودهاند، که نوشتههای ایشان را به عنوان پیشگفتار برای هر یکی از این کتب میتوان به عنوان یک تحقیق جداگانه دارای ارزش علم پذیرفت و آن را خدماتی شایان در معرفی شعر امروز ایران عنوان کرد. با ابتکار اینجانب دفتر شعر یکی از شاعران امروز ایران حسن قریبی با عنوان «کوچههای کمین» با پیشگفتار دانشمند صاحب نام و یکی از «چهرههای ماندگار» دکتر اصغر داد به با خط سیرّیلّیک آماده شد و توسط انتشارات «ناشر» شهر خجند چند روز پیش به چاپ رسید. همچنین به کوشش استاد ادبیات دانشگاه علاّمه طباطبایی جمهوری اسلامی ایران نعمت ا... ایرانزاده در سال 2010 دفتر اشعار قیصر امین پور همراه یک پژوهش مربوط به ویژگی های اشعار این سخنور ممتاز با خط فارسی در تاجیکستان منتشر گردید، که میتوان گفت در آشنایی بیشتر اهل ادب و خوانندگان تاجیک با سرودههای این شاعر شهیر معاصر ایران نقشی مؤثر گذاشت.
همزمان با چاپ دفتر جداگانه اشعار سخنوران معاصر ایران در این ایّام چند مجموعه دستهجمعی نیز از شاعران امروز این کشور دوست به دست خوانندگان تاجیک رسید. نخست میتوان از مجموعه «بیاض مهر» یادآور شد، که سال 2006 در انتشارات «مطبوعات» به زیور طبع آراسته گردید. کتاب مذکور نمونههایی از اشعار شاعران معاصر کشورهای فارسیزبان را فرا میگرفت، که در کنار سروده شعرای دیگر فارسی سرای جهان، اشعار شاعران امروز ایران نیز بر آن افزوده شده است.
در سال 2009 کتاب دیگری با عنوان «گلستان غزل» به کوشش دانشمند تاجیک رجبعلی خدایار به طبع رسید، که فراگیر نمونههای غزلیات 205 نفر شاعر معاصر ایران میباشد. این کتاب با پشتیبانی مالی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان نشر شد و میتوان گفت، که در معرفی بیشتر جریان غزل معاصر ایران به اهل تحقیق و ادبیات تاجیکستان تأثیری پرفیض گذارد.
بعداً به کوشش دانشمند دیگر تاجیک غیاثالدّین قادر کتاب مجموعهای از شعر معاصر ایران زیر عنوان «کاروان گلها» به دست خوانندگان تاجیک رسید، که باز نمونههای اشعار شاعران امروز ایران را از ادبیات دوران مشروطه تا کنون فرا میگیرد. این پژوهشگر تاجیک به عنوان مقدّمه در آغاز کتاب، تحقیقاتی هم افزوده که جریان تشکّل شعر نوین ایران را در صد سال اخیر فرا میگیرد و میتوان گفت، که این نوشته محقّق تاجیک در معرفی بیشتر جریان های شعر معاصر ایران در پیشگفتار این کتاب جامع خدمت میکند. هنوز سال های نخستین استقلال دولتی تاجیکستان بود، که با ابتکار استاد شعردوست نمایندگی مؤسسه «ال-هودا» در شهر دوشنبه تأسیس یافت و در زمینه تلاش های این مرد کوشا و زحمت قرین از طریق انتشارات مذکور بیش از 150 نامگوی آثار شعرا، داستاننویسان و پژوهشگران تاجیک با خط فارسی به دست چاپ رسید.این اقدام افزون بر رونق و رواج محیط فرهنگی تاجیکان در ماورای کشور ما بهترین دستاوردهای ادبیات معاصر، فرهنگ، پژوهش و معنویّت تاجیکستان را به سراسر دنیا معرفی نمود، زیرا راه عظیم و پربار شناخت شعر، آثار داستانی و تحقیقات تاجیکان به جهانیان در نوبت اوّل همین برگردانی آنها با خط فارسی و نشر در جمهوری اسلامی ایران بود، که با زحمت این دوست فرزانه تاجیکان در فاصله هایی از آغاز دوران استقلال تاجیکستان تا کنون به اجرا رسیده است. در کنار این، هنوز در سال 1997 به نوشتن رساله جامعی زیر عنوان «چشمانداز شعر معاصر تاجیک» موفق گردید که روند تشکّل، بررسی ویژگی های هنری و موضوع شعر امروز تاجیک را از پایان قرن نوزده تا سالهای نخستین استقلالی دولتی تاجیکستان فرا میگیرد. یک ویژگی مهم این تحقیقات تجسم در آن پیدا کرده است، که استاد شعردوست حضور روشن شاعران فارسی سرای فرارووان را در عصرهای ۱۶ و۱۷ نیز به معرض تحقیق گذاشته، مباحثی در سرآغاز بررسی های خویش راجع به شعر شوکت بخارایی، سیّدای نسفی نیز انجام داده است. تأثیر شعر بیدل و دلباختگی شاعران فرارودی پایان قرن نوزده تاجیک به افکار و اشعار و اندیشههای بیدل دهلوی در این کتاب از نظر محقّق صاحبنظر ایرانی دور نمانده است. این کتاب به عنوان نمونه بهترین معرفی نامه ادبیات معاصر تاجیک برای اهل معارف و ادب کشورهای فارسیزبان گردید و محض همین ارزش و مقام شامخ آن بود که در سال 2011 به جایزه عالی کشور تاجیکستان به نام ابوعبدا... رودکی تقدیر شد.
بعداً در زمینه تکمله کتاب مذکور تألیفات جامع از این دانشمند ایرانی با نام «تاریخ ادبیات معاصر تاجیک» روی کار آمد.
با مرور به تلاش های این مرد مبتکر و پرشور میتوان نتیجهای برداشت، علی اصغر شعردوست در کنار معرفی آثار سخنوران تاجیک به تمام فارسیزبانان برای نشر و توسعه و تحقیق ادبیات معاصر ایران در تاجیکستان به خدمات شایان فرهنگ موفق گردید، که این جا باز هم میتوان از نشر کتاب های ایشان «شعر معاصر ایران»، «نقش ایام» در تاجیکستان را یادآور شد.
چند سال قبل مجموعه مقالات علی اصغر شعردوست زیر نام «نقش ایّام» با اهتمام بحرالدّین میرزایف در تاجیکستان به دست چاپ رسید، که حاوی 48 مقاله علمی پژوهشی در مورد ادبیات فارسی، جایگاه زبان و ادبیات فارسی در سراسر جهان، شعر معاصر تاجیک، مقام و جایگاه سیاسی تاجیکستان و راهبر آن در جهان معاصر میباشد. تأمّل در محتوای مقالات این کتاب قبل از همه روش های تحقیقی استاد علی اصغر شعردوست را در ادب پژوهشی معاصر فارسی باز میکند. بخش مهم مقالات این مجموعه تحقیقاتی راجع به شعر و داستان معاصر ایرانی، و شاعران و نویسندگانی چون محمّد حسین شهریار، جلال آل احمد و ویژگی های سخنوران امروز تاجیکستان چون سیدعلی مامور، کمال نصرا...، عسکر حکیم و دیگران به شمار میآیند، که بیشک در معرفی این شاعران تاجیک برای فارسیزبانان و بررسی و تحقیق ویژگی های مهم اشعار چند تن از شاعران امروز ایران برای جامعه فرهنگی تاجیکستان اهمیت خاص دارد. تمایل دوّم حضور شعر و اندیشه شاعران امروز ایران در تاجیکستان به جلوریزی محبّتنامه های شاعران امروز تاجیک برای شاعران معاصر همزبان خویش محسوب میشود. همزمان، هنوز در سرودههای شاعران امروز تاجیک فرزانه، گلرخسار، دارا نجات، محمّدعلی عجمی، سروش، آذرخش، گلناز، نورلی نورزاد و دیگران محبّتنامهای در ستایش شاعران امروز ایران چون فروغ فرّخزاد، سهراب سپهری، شاملو، قیصر امین پور، علیرضا قزوه و دیگران به مشاهده میرسد، که همگی به پرتو مؤثر فضیلت های شخصی و اندیشه و افکار بلندپای شاعران امروز ایران در هنر، تأکید میکنند. حتّی بعد از درگذشت شاعر شهیر دوره انقلاب اسلامی ایران قیصر امین پور چندین سوگ نامه در مرگ این شاعر از جانب شاعران تاجیک سروده شد، که این جا میتوان از سرودههای شاعران گلرخسار، فرزانه و اینجانب یادآور شد، که در مطبوعات ایران هم نشر شدهاند. تمایل سوم و از همه اساسی برداشت های فکری و هنری شاعران تاجیک از شاعران معاصر ایران محسوب میشود، که بخشی از آن در مقالات جداگانه پژوهشگران تاجیک نیز بررسی شدهاند. به تعبیر دیگر، در زمینه این تمایل تأثیرپذیری و تأثّر روند تحقیق قیاسی شعر معاصر ایران و تاجیکستان به یک جریان خاص نقدی ادبی کشور ما باعث آمد. در مورد تأثیر فروغ به شعر معاصر تاجیک نیز چند پژوهش انجام یافت، که از جمله مقاله اینجانب زیر عنوان «فروغ و شعر بانوان تاجیک» در چندین سامانه اینترنتی ایران و لندن به دست چاپ رسیدهاند. در رابطه با شعر پروین اعتصامی و تأثیر آن بر شعر معاصر تاجیک پژوهش هایی از سوی دکتر میرزا ملّااحمد، مطلوبه میرزایونس، پروینه کبیری و دیگران انجام یافته است. نوشته هایی از دانشمند مقیم ایران تاجیک شاه منصور شاه میرزا راجع به تأثیر سهراب سپهری بر ادبیات تاجیک نیز در مطبوعات ایران و هم تاجیکستان به دست چاپ رسیدهاند. جالب توجّه است، که اخیراً این موضوع در سلسله پژوهش هایی نیز راه یافت، که محقّقان امروز ایران انجام میدهند. از جمله، تطبیق قیاسی افکار و جنبههای هنری اشعار فروغ فرّخزاد و شاعره تاجیک فرزانه خجندی در رساله دکترای پژوهشگر ایرانی پروانه برارپور مورد بررسی قرار گرفت، که در سال 2011 در شورای آکادمی علم های تاجیکستان به دفاع رسید.
تاثیر روز قدس در شعر تاجیکستان متاثر از ادبیات ایران
در زمینه تأثیر ادبیات دوران انقلاب اسلامی ایران ورود موضوعات ویژه ادبیات این کشور به شعر معاصر تاجیکستان نیز احساس میشود. از جمله، موضوع روز قدس، که جایگاه خاصی در شعر امروز ایران به خاطر حمایت از حقوق قانونی مردم فلسطین کسب نموده، طی برگزاری مراسم ویژه توسط رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران به عنوان موضوعی در ادبیات نوین تاجیکستان راه یافت. بر این اساس بود، که سال 2010 با اهتمام این نهاد فرهنگی جمهوری اسلامی ایران کتابی زیر عنوان «ویژهنامه روز قدس-2010» منتشر گردید، که در آن سرودههای شاعران تاجیک چون گلرخسار صفی، گلنظر، محمّدعلی عجمی، سیاوش، اهلالدّین حصاری، آذر سلیم و دیگران به خاطر دفاع از حقوق مردم فلسطین جای گرفتند.
در مجموع، دوام نزدیک به بیست سال آخر، که تاجیکستان در قلمرو استقلال سیاسی خویش قدم میگذارد این جریان برای تحوّل افکار ادبی، استقلال فکری و تشکّل روابط فرهنگی با کشورهای همزبان، منجمله جمهوری اسلامی ایران مؤثر آمد. به خصوص، رواج گسترده نشر آثار شاعران معاصر ایران، به ویژه شعر دوران انقلاب اسلامی برای وجود تمایل های تازهای در شعر امروز تاجیکستان و برداشت های افزون فکری و سبکی باعث آمد، که محصول آن در چندین پژوهش و تحقیق هم دانشوران تاجیکستان و هم ایران تجسم شایستهای پیدا نمودهاند.
معرفی داستان های ایرانی به پای شعر نمی رسد
ادبیات داستانی ایران و پژوهش ویژگی های هنری و سبکی و موضوعی آن در تاجیکستان. هرچند معرفی نمونههای ادبیات داستانی معاصر ایران در پای شعر آن در تاجیکستان قرار ندارد، در درازای فزون بر بیست سال اخیر تمایلات آن در ادبیات داستانی نیز به مشاهده میرسد. با نمونههای نثر معاصر تاجیکستان اهالی این کشور هنوز در زمان شوروی توسط نشر یک مجموعهای به عنوان «حکایت های نویسندگان معاصر ایران» آشنایی پیدا نمودند. این کتاب سال های 1988و 1989 با اهتمام دو تن از دانشوران تاجیک میرزا ملاّاحمد و دلافروز اکرامی در دو جلد به دست چاپ رسیده، که واقعاً در جامعه فرهنگی تاجیکستان استقبال صمیمانه پیدا نمود.
امّا نخستین نمونه نثر معاصر ایران در مرحله نو تحوّل ادبیات امروز آن رمان استاد سعید نفیسی «نیمهراه بهشت» میباشد، که در سال 1991 به دست چاپ رسیده است. امّا از همان ایّام با کوشش روزنامهنگار تاجیک منوّر سفر توسط روزنامه «پیام دوشنبه» نشر رمان معروف داستاننویس معاصر ایران زینالعابدین رهنما «پیامبر» با خطّ سیریلّیک برگردان شروع گردید و بر اثر مشکلات مالی روزنامهها در آغاز مرحله صاحب استقلالی تاجیکستان شاید کاملاً به انجام نرسید. امّا در سال 2011 توسط پشتیبانی مالی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان این اثر به صورت کتاب برای خوانندگان تاجیک درآمد. نقش مجلّه ملّی «صدای شرق» در انتشار نمونههای نثر معاصر ایران قابل تحسین و تأکید است، زیرا اگر چه نمونه های شعر امروز ایران بیشتر به صورت کتب جداگانه درآمدهاند، امّا اغلب نمونههای آثار منثور دوره نو این کشور همزمان از راه تهیه در صحیفههای این مجلّه بیشتر به خوانندگان تاجیک معرفی گردیدهاند. از جمله، هنوز در چند شماره سال 1991 مجلّه، نخستین سال استقلال ملّی تاجیکستان داستان هایی از داستاننویسان معاصر ایرانی کورش بابایی « امشب اشکی میریزد»، صادق هدایت «بوف کور» و چند تن از دیگران به چاپ رسیدند. همزمان، همان سال کتاب مجموعی زیر عنوان «مرواریدهای بیصدف» با کوشش داستاننویس تاجیک میرزا باقی به دست چاپ رسید، که نمونههای نثر داستاننویسان معاصر ایرانی چون جلال آل احمد و دیگران را فرا میگرفت. نقش این کتاب در معرفی نثر امروز ایران برای اهالی فرهنگی تاجیکستان خیلی بزرگ ارزیابی میشود. در معرفی ادبیات داستانی معاصر ایران برای اهالی تاجیکستان چند تن از صاحبنظران و پژوهشگران تاجیک خدمات شایستهای به سامان رسانیدند. قبل از همه اینجا از خدمت های شایان عالم تاجیک عالم جان خواجه مرادف میتوان یادآور شد، که در برابر معرفی و نشر آثار داستاننویسان ایرانی چون جلال آل احمد پژوهش های برجسته ای در جاده شناخت اندیشه و افکار و هنر نویسندگی این ادیبان معاصر ایران انجام داده است. دلافروز اکرامی همسر دانشمند سرشناس تاجیک استاد محمّدجان شکوری بخارایی و دختر داستاننویس معروف تاجیک جلال اکرامی از دیگر پژوهشگران تاجیک است، که قبل از همه معرفی نثر معاصر ایران را از مهم ترین رسالات ادبی خویش شناخته، کارهای مهمی را در این سمت به سامان رسانیده است. به کوشش او آثار داستان های «سوو شون» در سال 2006 و «غروب جلال» سیمین دانشور در سال 2007 انتشار گردیدند. سال 2009 باشد موصوف به نشر «مجموعه حکایت ها» جلال آل احمد موفق گردید. با اهتمام دلافروز اکرامی در سال 2010 باشد یک مجموعه دستهجمعی داستان های کوتاه نویسندگان معاصر ایران زیر عنوان «دوازده داستان» از چاپ برآمد، که حاوی نمونههای حکایت های دوازدهتن از داستاننویسان امروز ایران، چون جلال آل احمد، سیمین دانشور، ابراهیم گلستان، نادر ابراهیمی، اکبر رادی، هوشنگ مرادی کرمانی، میثاق امیر فجر، علی مؤذنی، سیّد مهدی شجاعی و داوود غفّارزادگان میباشد. طوری در پیشگفتار مجموعه، که متعلّق به رایزن فرهنگی اسبق جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان محمّدحسین اردوش تذکّر یافته، کتاب مذکور برگزیدهای است، از چاپ دوّم کتاب «چهل داستان کوتاه ایرانی از چهل نویسنده معاصر»، که توسط انتشارات «نیما» در سال 1382 در تهران منتشر گردیده است. در کنار انجام کارهای تهیه و نشر آثار داستان نویسان معاصر ایرانی خانم دل افروز اکرامی چندین تألیف پژوهشی در زمینه آثار سخنورانی چون جلال آل احمد، سیمین دانشور نیز به قلم آورده است، که سیمای او را به عنوان چهره مطرح محقّق داستان نویسی معاصر ایران در تاجیکستان معرفی کردهاند. با توجّه به آن چه در مورد معرفی ادبیات داستانی معاصر ایران این جا تذکّر یافت و کارهایی در این عرصه انجام یافته، که شاید برخی از آنان تأکید نشده میتوان چنین حدس زد، که هرچند کارهای شایستهای در این سمت برای شناخت داستان معاصر ایران انجام یافته، امّا آن را نمیتوان با مقام کسب نموده شعر امروز این کشور همزبان در میان اهالی فرهنگی تاجیکستان همپا دانست. به عبارت دیگر، تبلیغ و انتشار نثر معاصر تاجیکستان در حدّی نیست که شعر امروز آن معرفی شده. گمان غالب آن است، که این حالت از قبل به اثر کمتر انجام یافتن کارها در این عرصه و در سطح ضروری به خوانندگان تاجیک پیشنهاد نگردیدن مجموعه داستان های کوتاه و بزرگ ایرانی محسوب میشود و مطمئنم، که با احساس نفوذ نشر داستانهای ایرانی در چند سال آخر من بعد نیز رونقی بیشتر از این کسب مینماید.
انتشار ادبیات ایران در مطبوعات تاجیکستان
تجسم و نشر ادبیات معاصر ایران در مطبوعات نوین تاجیکستان. طوری که گفته آمد، نقش مطبوعات تاجیک از آغاز صاحب استقلالی تاجیکستان تا امروز در معرفی دستاوردهای ادبیات معاصر این کشور بدون تردید مؤثر است و برحق میتوان گفت، که خواننده تاجیک با نمونههای برجسته ادبیات این کشور همزبان به وسیله نشر سروده و نگاشتههای سخنوران ایرانی در مطبوعات تاجیک آشنایی ضروری کسب نموده است. هرچند در آغاز صاحب استقلالی تاجیکستان مشکلات مالی روزنامه و مجلّهها بالا رفته، نشر آنان کاهش پیدا نمود، امّا گسترش همکاری های فرهنگی هر دو کشور دوست و همزبان برای دسترسی اهالی فرهنگی تاجیکستان به ادبیات امروز ایران وسعت یافت و این توسعه پیش از همه توسط نشر پیامد و دستاوردهای آن در مطبوعات تاجیک امکانپذیر گردید. در این جاده میتوانیم پیش از همه به خدمات فرهنگی نشریههای اتّحادیه نویسندگان تاجیکستان روزنامه «ادبیات و صنعت» و مجلّه «صدای شرق» تأکید ورزیم، که هر دو هم از آغاز با توجّه به نیازمندی آشنایی اهل ادب کشور به ادبیات امروز ایران صحیفههای ویژهای را به ادبیات همزبانان اختصاص داده، بیشتر در انتشار نمونههای شعر و داستان امروز ایران اقدام نمودند. روزنامه «ادبیات و صنعت» از همان ایّام به نشر ضمیمه هایی به عنوان «پیوند» با خط فارسی و کتابخانه «ادبیات و صنعت» با خط سیریلّیک شروع نموده، که در آن نمونههای ادبیات امروز ایران منتشر میگردیدند. از جمله، توسط صحیفه «کتابخانه ادبیات و صنعت» بخش هایی از آثار پژوهشی درخور نیازهای جامعه تاجیکستان چون «شاعر آیینهها»، ی شفیعی کدکنی «بانگ جرس» پرتو علوی به دست خوانندگان تاجیک رسیدهاند. هرچند این صفحه روزنامه بعد قطع گردید، امّا ضمیمه «پیوند» آن تا کنون با حمایت رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان با خط فارسی نشر گردیده، هر شماره خوانندگان تاجیک را با نمونههایی از نظم و نثر و پژوهش های تازه اهل سخن ایران آشنا میسازد. توسط مجلّه «صدای شرق» نیز نمونههای فراوانی از نظم و نثر معاصر ایران به اختیار خواننده تاجیک واگذار شدند، که برخی از آنان قبلاً تذکّر یافتند. راهاندازی صحیفههای ویژهای در مجلّه به عنوان «اشعار همزبانان»، «ادبیات همزبان»، «ادبیات جهان» و امثال این امکان پیش آورد، که از این راه دستاندرکاران مجلّه در معرفی ادبیات امروز ایران سهیم باشند. از جمله، توسط صحیفه «ادبیات جهان» داستان بزرگ زینالعابدین رهنما «پیامبر» نشر گردید و همزمان طول چند سال است، که کتاب معتبر پژوهشگر معاصر ایران محمّد جعفر یاحقّی «فرهنگ اساطیر» با ابتکار شاعر تاجیک و کارمند مسئول این مجلّه رستم وهّاب تهیه و با خط سیریلّیک نشر میشود. در کنار نشریه های مذکور از آغاز نشریه بنیاد فرهنگ تاجیکستان «فرهنگ»، مجلههای«ادب»، «خجند»، بعدتر عنوان «پیام سغد» را گرفت، «دوشنبه»، «میترا»، اینچنین روزنامههای «جمهوریت»، «پیام دوشنبه»، «جوانان تاجیکستان»، «منبر خلق»، «تاجیکان دنیا» (این روزنامه همگی چهار سال نشر شد، امّا نمونههای فراوانی از شعر همزبانان را به دست خوانندگان تاجیک رسانید)، «آزادگان»، «ملّت»، «حقیقت سغد»، «تراز جهان»، «ورارود»، «سغد»، «دم»، و امثال این در کار معرفی و تبلیغ ادبیات معاصر ایران در تاجیکستان نقش مؤثر دارند. در کنار انتشار نمونههای بهترین آثار منظوم و منثور، پژوهش های محقّقان ایرانی راجع به شعر و شاعری مصاحبه و مباحثات ادبی با سخنوران این کشور توسط این روزنامه و مجلّهها دسترس اهالی فرهنگی کشور گردیدهاند، که این امر نیز در آشنایی بیش از پیش تاجیکان با ادبیات امروز ایران مؤثر افتاده است.
فعالیّت های نهادهای علمی و فرهنگی ایران در تاجیکستان در امر تبلیغ ادبیات معاصر ایران. در کنار فعالیّت های باثمر سفارت جمهوری اسلامی ایران در عرصه نشر و تبلیغ ادبیات امروز ایران در تاجیکستان به بخشی از آنان ارجاع شد، امروز در کشور ما چند نهاد فرهنگی و خیریوی و پژوهشی عمل میکند، که خدمات هر یکی از آنان در مقام خاصه خود در مسیر معرفی ادبیات امروز ایران قرار دارد. نخست، میتوان از فعالیّت های فرهنگی و علمی پژوهشگاه زبان و ادبیات فارسی سفارت جمهوری اسلامی ایران یادرس شد، که اغلب کارهای نشر و تبلیغی این نهاد معتبر توسط آن تحقق پیدا میکند. بیشتر آثار ادبی و علمی و پژوهشی انجام یافته توسط این نهاد تهیه و در انتشارات «پیوند»، که وابسته سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان میباشد، به دست چاپ میرسند. با اقدام این پژوهشگاه نشر فصلنامه «نامه پژوهشگاه» بیش از ده سال است، به راه مانده شده. در صحیفههای فصلنامه مذکور برابر نشر نگاشتههای دانشوران تاجیک تألیفات سودمند محقّقان و منتقدان ایرانی به نشر و به دست خوانندگان میرسند، که این امر به آشنایی بیشتر تاجیکان به تحقیقات و نقد و بررسی های علمی دانشمندان این کشور دوست باعث خواهد شد. فزون بر این نشر فصلنامه دیگری طی دو سال آخر مسمّا بر «اندیشه» به راه مانده شد، که آن مجموعاً بهترین مقالات ادبی محقّقان معاصر ایران را با خطّ سیریلّیک حاوی است و میتوان معتقد شد، که نشر این فصلنامه هم در معرفی بیشتر کارنامه های علمی ادب پژوهان ایرانی مؤثر آمده است.
در زمینه همکاری های علمی و ادبی این نهاد پژوهشی با مراکز و پژوهشگاه های تاجیکستان نشر متون و آثار ادبی و علمی زیادی به راه مانده شد. از جمله، محصول همکاری های پژوهشگاه مذکور و کتابخانه ملّی تاجیکستان در طی چند سال آخر عامل بر آن گردید، که به نخستین بار در تاجیکستان کتب معتبری چون «تاریخ بخارا» نرشحی، «سندبادنامه» ظهیری سمرقندی، «نفحت الانس» عبدالرحمان جامی و همچنین تلخیص «سبکشناسی» محمّدتقی بهار منتشر گردیده، خوانندگان تاجیک بهرهور شدند.
رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان نیز فزون به ده سال است، که فعال است و کارهای شایستهای را در جاده نشر و معرفی ادبیات معاصر ایران محض همین نهاد به انجام رسانیده. به طوریکه قبلاً هم تأکید شد، بیشتر مجموعههای دسته جمعی و دفتر اشعار شعرای معاصر ایران و نمونههای ادبیات داستانی این کشور با پشتیبانی مالی این نهاد فرهنگی به دست خواننده تاجیک رسیدهاند. در جریان فعالیّت آن چهرههای برجسته فرهنگ معاصر ایران چون سیّد علی موسوی گرمارودی، علیرضا قزوه، قهرمان سلیمانی و دیگران خدمات شایانی در این عرصه از خود نشان دادهاند. در دوران فعالیّت های فرهنگی قهرمان سلیمانی به عنوان رایزن فرهنگی ایران در تاجیکستان نشر مجلّه «رودکی» به راه مانده شد، که توسط آن نیز نگاشتههای هم محقّقان و پژوهشگران تاجیک و هم ایرانی راجع به مسائل مختلف ادبیات، فرهنگ، تاریخ، مردمشناسی و امثال این به دست خوانندگان رسیدند. از مهم ترین کارهای در این فرصت انجام یافته برگزاری محافل و نشست های ادبی، حضور شاعران معاصر ایران در محفل و همایش های همتایان خود در تاجیکستان و دیدار و ملاقات دوجانبه محسوب مییابد، که من بعد به یک روند مهمّ پیوندهای ادبی دو کشور بدل گردید. برگزاری پنجمین مجمع بینالمللی استادان زبان و ادبیات فارسی در سال 2006، که توسط پیکار و اقدامات این نهاد فرهنگی با راهنمایی قهرمان سلیمانی انجام شد برای وحدت شاعران و پژوهشگران کشورهای فارسیزبان و محقّقان زبان و ادبیات فارسی از سراسر جهان در تاجیکستان نقشی ماندگار گذاشت. بعدتر در زمینه فعالیّت های پربار این نهاد فرهنگی کشور ایران در شهر دوشنبه برای توسعه کارهایی اینچنین در شهر و استان های دیگر تاجیکستان اقدام ورزیده شد، که محصول آن راهاندازی وابستگی فرهنگی ایران در شهر خجند میباشد. هرچند فعالیّت این نهاد نه چندان طولانی است و همگی سه سال از آغاز به کار آن نمیگذرد، امّا با برگزاری چندین محافل و برنامه مشترَک فرهنگی و ادبی آشنایی اهالی فرهنگی استان سغد را با ادبیات امروز ایران توسعه میبخشد. از جمله، با اقدام این وابستگی در دانشکده زبان و ادبیات فارسی و دانشکده شرقشناسی دانشگاه دولتی خجند اتاق های ایران افتتاح گردیده، آنها به کتب و آثار فراوانی تأمین شدند که میان این کتب نمونههای بیشماری از دفتر سرودههای شاعران و نگاشتههای داستاننویسان معاصر ایران جای گرفتهاند. استفاده مستدام دانشجویان از مخازن کتابی این اتاق ها برای عمیق رفت دیدگاه های جوانان تاجیک، به ویژه در استان سغد در شناخت درونمایه و روش های سبک شاعران و ادیبان امروز ایران مساعدت خواهد کرد. همچنین، آثاری اینچنین با همت این نهاد فرهنگی به کتابخانه استانداری سغد نیز تقدیم شده، که از آن اهالی فراوانی از شهرهای خجند و شهرستان های اطراف آن استفاده نموده، از این راه روزنهای در معرفت ادبیات نوین ایران فتح خواهند نمود. کارهای نشر و تبلیغ ادبیات امروز ایران در برابر دیگر اقدامات فرهنگی این نهاد به تدریج پیشتر میرود و مطمئنیم، که با توسعه فعالیّت های خویش، وابستگی مذکور میتواند بیشتر از این در انتشار ادبیات معاصر ایران در یک حوزه فرهنگی نیرومند تاجیکستان خدمتگزار باشد.
همایش و نشست های ادبی و علمی
دوام بیست سال آخر با ابتکار ریاست جمهوری تاجیکستان برگزاری جشن و مراسم ملّی، بزرگداشت چهرههای بارز ادبی و تاریخی، فرهیختگان و نخبگان ادبیات و فرهنگ، چون استاد رودکی، میر سیّد علی همدانی، ناصر خسرو، عمر خیام، مولانا جلالالدّین بلخی، کمال خجندی، بزرگداشت 1100 مین سالگرد کشورداری سامانیان و امثال این در تاجیکستان به شایستگی جریان گرفتند، که بدون تردید میتوان بر رونق برپایی این جشنوارهها در کشور نقش نهادهای فرهنگی ایران مشخصاً تأکید نمود. در ارتباط با جشنواره استاد رودکی نشر دیوان رودکی توسط پژوهشگاه فرهنگ فارسی سفارت جمهوری اسلامی ایران به راه مانده شده، برای بزرگداشت مولانا جلالالدّین بلخی برگزار نمودن همایش علمی بینالمللی، نشر ویژه نامههای برای این جشنوارهها توسط فصلنامه «رودکی» از زمره اقدامات شایسته نهادهای فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان محسوب مییابند. در کنار این، در جریان فعالیّت های نهادهای مذکور دایر شدن همایش های ادبی و فرهنگی، نشست های علمی، آزمون های ویژه شعری و داستانی در این روند روشن به مشاهده میرسد. حتّی با اقدام کمیته امداد امام خمینی (ره) در جمهوری تاجیکستان نخست سال 2005 آزمونی میان شاعران و داستاننویسان و سخنوران کشور راجع به فعالیّت های نهاد مذکور دایر شد، که در فرآورد نتیجهگیری از آن چندین نفر از اهل سخن تاجیکستان صاحب جایزه گردیدند. همزمان، از اقدام شایسته این نهاد خیریوی در برگزاری نخستین جشنواره بینالمللی «شعر حمایت» در شهر خجند در سال 2011 یادآور شد، که مجموعه اشعار و نگاشته و سرودههای شاعران و داستانپردازان و محقّقان کشور در ارتباط با موضوع احسان و سخا و خیرورزی در کتاب زیر عنوان «هر دست یک شکوفه باغ محبّت است» به کوشش شاعر توانای تاجیک محمّدعلی عجمی به چاپ رسید. به کتاب مذکور سرپرست کمیته امداد امام خمینی جمهوری اسلامی ایران حسین انواری، سفیر اسبق جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان دکتر علی اصغر شعردوست و مدیر سابق کمیته امداد امام خمینی (ره) در تاجیکستان پیشگفتارهایی جداگانه از خود نوشتهاند و برگزاری این جشنواره را عاملی مؤثر در جاده همکاری های فرهنگی هر دو کشور عنوان نمودهاند. فزون بر این، با دعوت و مساعدت این نهاد چندین نفر از شاعران امروز ایران به تاجیکستان سفر نموده، با شاعران و سخنوران تاجیکستان ملاقات ها انجام دادند. با ابتکار رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان همچنین دو همایش بینالمللی راجع به شعرای امروز ایران دایر شد، که در کنار پژوهشگران وطنی از جمهوری اسلامی ایران، افغانستان و ممالک دیگر محقّقان و شاعران را کنار همدیگر آورد. نخست، همایش بینالمللی بزرگداشت 100-مین سالگرد شهریار بود، که سال 2006 در شهر دوشنبه برگزار شد و دیگر همایش بزرگداشت پروین اعتصامی، که آن هم در سال 2007 در دوشنبه دایر گردیده، مجموعه سخنرانی های علمی همایش زیر عنوان «پروین شعر معاصر» منتشر گردید. همچنین در شب یادبود شاعر شهیر معاصر ایران قیصر امین پور، که با ابتکار رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان در سال 2010 دایر شد، کتاب با خطّ سیریلّیک نشرشده این شاعر معروف انقلاب اسلامی «یک دریچه آسمان» رونمایی گشت. وابستگی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در خجند نیز اقدام بر برگزاری نشست های تخصصی همجایه با دانشکده زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خجند نموده است، که هر هفته روز جمعه در اتاق ایران در این دانشکده دایر میگردد. از جمله، یکی از نشست های تخصصی این نهاد به ادبیات انقلاب اسلامی ایران اختصاص داشت، که در آن چندین سخنرانی علمی راجع به ویژگی های شعر این دوره ایران، دیدگاه های ادبی و عرفانی امام خمینی (ره) و امثال این ارائه گردیدند. حالا به نظر میرسد، که با رونق بیشتر همکاری های فرهنگی تاجیکستان و ایران وضع معرفی و نشر، اینچنین برگزاری همایش و نشست های تخصصی مربوط به ادبیات بهتر و بیشتر میگردد و این اقدامات اهالی فرهنگی تاجیکستان را امیدوار بر آن میگرداند، که من بعد چنین فعالیّت ها برای باز هم بیشتر معرفی نمودن ادبیات هر دو کشور به مردم همدیگر خدمت خواهند نمود.
پینوشت:
1. سیمین بهبهانی. یک دامن گل.تدوین، تهیه و مقدمه از اسفندیار. دوشنبه:یرفان، 2012.
2. سهراب سپهری. هشت کتاب. دوشنبه،"پیوند" 2006.
3. دکتر صفّارزاده تاخیر. طنین در دلتا. برگردانی رستم وهاب. دوشنبه، انتشارات «نوید شیراز»، 2012.
4. هر دست یک شکوفه باغ محبّت است. مجموعه اشعار جشنواره «شعر حمایت». به کوشش محمّدعلی عجمی. دوشنبه، 2011.
5..ترجمان عشق،گزیده اشعار مهدی بهمنی با زبان فارسی تاجیکی و خط سیریلیک ،دوشنبه،ایر گرف،2010،شمارگان 2000
6. دوازده داستان. به کوشش دل افروز اکرامی. دوشنبه 2010.
7. یک دریچه آسمان.گزیده اشعار قیصرامین پور. به کوشش گلرخسار صفی. دوشنبه. رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان. 2010.
8. علی اصغر شعر دوست. شعر معاصر ایران.دوشنبه 2012.
9.گلباغ شهریار. گزیده اشعار استاد محمد حسین شهریار. به کوشش غیاث الدین قادراف و میرزا ملا احمد. دوشنبه 2006.
10. جلال آل احمد. غربزدگی. برگردان میرزا شکورزاده. دوشنبه، چاپخانه "پیوند" 2012.
11. نامه پژوهشگاه. فصلنامه پژوهش های ایرانشناسی. پژوهشگاه فرهنگ فارسی-تاجیکی سفارت جمهوری اسلامی ایران. سال های 2000-2013.
12. رودکی. فصلنامه ادبی-فرهنگی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان. سال های 2004-2013.
13. صدای شرق. نشریه ملّی ادبی اتّفاق نویسندگان تاجیکستان. سال های 1991-2013.
14.ادبیات و صنعت. نشریه اتحادیه نویسندگان تاجیکستان. سال های 1991-2013. 15. پیام سغد. مجله علمی –ادبی استان سغد. سال های 2006-2013.