نه خیلی دور
نه خیلی نزدیک
نویسنده : علیرضا رضاخواه
دانشجوی دکترای علوم سیاسی
نگاهی به روابط پر فراز و نشیب
ایران و اتحادیه اروپا
جمهوری اسلامی ایران و کشورهای اروپایی با وجود تعارضات ساختاری و تفاوتهای فرهنگی، ارزشی و داشتن تعاریف بعضا متفاوت از مقولاتی نظیر امنیت، عدالت، آزادی، حقوق بشر و تروریسم به دلیل پیوند خوردن منافع ملی و اقتصادی دوطرفه همواره به دنبال عبور از موانع و بحرانهای موجود بر سر راه تعامل دو سویه بوده اند. در ادامه به سیر تحولات میان ایران و اروپا بعد از انقلاب اسلامی خواهیم پرداخت.
از همراهی با آمریکا تا تجهیز صدام
بعد از وقوع انقلاب اسلامی ایران اتحادیه اروپایی با احتیاط اقدام به برقراری ارتباط با حکومت جدید ایران نمود. در زمان نخستوزیری مهندس بازرگان روابط دوجانبه چندان تغییری نکرد. اما این روابط بعد از سقوط دولت بازرگان دچار تغییر شد و تفاوت در دیدگاهها به سرعت موجب اختلاف و ایجاد فاصله میان دو طرف گردید. به دنبال تسخیر لانه جاسوسی در تهران، آمریکا از هم پیمانان اروپایی خود خواست كه دولت آمریكا را در اعمال فشارها علیه ایران همراهی كنند. اتحادیه اروپا نیز اشغال سفارت آمریکا را محکوم نموده و به اتفاق آمریکا مجادله را با ایران آغاز کرد. با حمله عراق به ایران و وقوع جنگ ایران و عراق، کشورهای اروپایی به حمایت از عراق پرداختند و به این کشور کمکهای تسلیحاتی نمودند. همچنین تحریم تسلیحاتی را علیه ایران آغاز کردند. در ۱۳۶۰ یونان و در ۱۳۶۴ اسپانیا و پرتغال به این اتحادیه پیوستند و همانند دیگر متحدان آمریکا تحریم شدیدی علیه حکومت ایران وضع و از عراق در این جنگ حمایت کردند.
پایان جنگ و آغاز گفت وگوهای انتقادی
با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت از جانب ایران و برقراری آتشبس میان ایران وعراق، فرصت مناسبی برای بهبود و توسعه روابط سیاسی ایران و اتحادیه اروپایی فراهم شد با این حال توهین بی شرمانه سلمان رشدی به ساحت مقدس حضرت رسول که صدور فتوای تاریخی حضرت امام را به دنبال داشت بار دیگر عادی سازی روابط دوجانبه را متوقف ساخت. اروپاییها در اقدامی عجولانه سفرای خود را از تهران فراخواندند، مانور قدرتی که بیش از یک ماه دوام نیاورد و سفرای اروپایی بار دیگر به ایران بازگشتند. اگرچه آیت الله هاشمی رفسنجانی تلاش داشت روابط دوجانبه را بهبود بخشد، ولی به دلیل برقرار ماندن عوامل تنشزا بین دو طرف، این تلاشها چندان موثر واقع نشد. پس از تجاوز عراق به کویت و به دنبال اتخاذ مواضع بیطرفانه از سوی ایران در این جنگ، اولین گام رسمی برای عادی سازی روابط ایران و اتحادیه اروپایی برداشته شد.
به طور کلی روابط ایران و کشورهای اروپایی را پس از پایان جنگ تحمیلی میتوان به سه دوره مشخص تقسیم کرد: نخست دوران "گفتوگوی انتقادی" كه از سال 1992 آغاز شده و تا 1997 ادامه پیدا کرد. در این دوره اروپا بر خلاف خواست دولت آمریكا در برنامه ریزی در مورد انزوای ایران شركت نكرده و درسال كه تحریم اقتصادی ایران در واشنگتن در دستور كار قرار گرفت، اروپا با ارتقای روابط خود با ایران، آن را كاملا نادیده گرفت . در این دوران اتحادیه اروپایی تلاش میكرد كه ضمن گفت و گو با ایران، این كشور را ترغیب نماید تا رفتار خود را راجع به مرگ سلمان رشدی، وضعیت حقوق بشر، تروریسم، صلح خاورمیانه و مسئله خریدهای تسلیحاتی تغییر دهد. در این دوران البته اروپا با سیاستهای آمریكا در مورد ایران یعنی مهار دوجانبه، تحریمهای متعدد و ممنوعیت صدور فناوری نیز همراهی نمینمود. در این سلسله از گفتوگوها انتظارات متقابل ایران و اتحادیه اروپا از یکدیگر به صراحت مطرح میشد و طرفین به تبادلنظر در خصوص موضوعات مختلف میپرداختند.
مشارکت اقتصادی یا گفت و گوهای سازنده
مرحله دوم ازسال 1377 آغاز شد. این مرحله را "مشاركت اقتصادی" و یا آغاز دور "گفتوگوهای سازنده" میان ایران و اروپا نام نهاده اند. كه از مشخصات این دوره، مشاركت شركتهای اروپایی در طرحهای توسعه صنعت نفت و گاز و سایر طرح هاست. گسترده مردم در انتخابات ریاستجمهوری ایران در سال 1376 و موضعگیری خردمندانه اتحادیه اروپا در قبال قانون آمریکایی داماتو و مخالفت با اثرات فراسرزمینی قوانین تحریم ثانویه و متعاقب رفتوآمدهای سطوح عالی بین مقامات بلندپایه جمهوری اسلامی ایران و کشورهای عضو اتحادیه اروپا، طرفین را در مسیر سازماندهی دور جدیدی از گفتوگوها با ماهیتی فراگیر و سازنده قرار داد. این گفتوگوها بر یافتن زمینههای عملی همکاری میان طرفین در بخشهای انرژی، تجارت و سرمایهگذاری، مبارزه با مواد مخدر، پناهندگان، محیطزیست و رایزنی و تبادلنظر در موضوعات منطقهای ازجمله خاورمیانه، آسیای مرکزی، بالکان، افغانستان، عراق و موضوعات بینالمللی ازجمله خلعسلاح، حقوق بشر و تروریسم متمرکز شده بود. تحلیل گران معتقدند علت تغییر رفتار اروپا در این دوره علاوه بر تحولات داخلی ایران به رقابت اروپا با آمریكا در جریان شكل گیری نظم نوین جهانی نیز بر میگردد. علاوه بر این مسئله تامین نفت و گاز اروپا از جانب ایران نیز تاثیری عمده داشت. جالب است كه در آن دوران آمریکا از سه كشور تامین كننده اصلی نفت اروپا، یعنی ایران، لیبی و عربستان دو كشور را تحریم کرده بود. نكته دیگر امكان سرمایه گذاری در صنایع نفت و گاز ایران است كه برای اروپا این بازار بسیار جذابی است.
اروپا باید ارزش ایران را بداند
از سال 1998 تا 2001، 10 دور گفتوگوهای فراگیر بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اروپا به ترتیب در تهران و یکی از پایتختهای کشورهای اروپایی برگزار شد. در سال 2000 و در پی ابراز تمایل شورای وزیران اتحادیه اروپا به تقویت مناسبات با جمهوری اسلامی ایران، این شورا از کمیسیون اروپایی خواستار گزارشی از آخرین تحولات مربوط به همکاریهای دو طرف و زمینههای گسترش آنها شد. کمیسیون اروپایی در گزارش توجیهی خود به شورای وزیران اتحادیه اروپا در سال 2001 پیرامون منافع اتحادیه اروپا در همکاری با جمهوری اسلامی ایران آورد: «اتحادیه اروپا برای توسعه مناسبات با ایران هم دلایل سیاسی و هم دلایل اقتصادی دارد. ایران منبع مهم نفت و گاز در یک منطقه مهم استراتژیکی است و منافع عمدهای در مناطق همجوار و بهعنوان مثال آسیای مرکزی دارد. ایران میتواند در آینده بهعنوان شریک اقتصادی منطقهای از پتانسیل قوی برخوردار باشد و فرصتهای مهمی را برای تجارت و سرمایهگذاری در اختیار بگذارد.» در گزارش فوق همچنین آمده است:« جمهوری اسلامی ایران با جمعیت چند 10 میلیون نفری و با تولید ناخالص ملی قابل ملاحظه در مسیر مدرنیزه کردن ساختار اقتصادی و پیشبرد روند خصوصیسازی به پیش میرود و شرکتهای اروپایی میتوانند جایگاه ممتازی در پروژههای برنامههای پنجساله توسعه اقتصادی - اجتماعی این کشور داشته باشند. اتحادیه اروپا باید ارزش ایران را بداند.»
برنامه هستهای چالش جدی روابط دو جانبه
شورای وزیران اتحادیه اروپا پس از دریافت این گزارش و ارزیابی آن، از کمیسیون اروپایی خواستار تهیه پیشنویس پیشنهادی مذاکرات همکاری و موافقتنامه تجارت و همکاری (TCA) به منظور صدور مجوز قانونی مذاکرات مربوط و انعقاد موافقتنامه مذکور بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اروپا شد. در پی توافق ایران و اتحادیه اروپایی و به منظور نهادینه کردن مناسبات و همکاریهای فیمابین، مذاکرات مربوط به موافقتنامه تجارت و همکاری (TCA) در نوامبر سال 2002 آغاز شد. پس از سه دور مذاکره در تهران و بروکسل و تبادل پیشنویسهای مربوط به همکاریهای سیاسی و اقتصادی، به یکباره در اواخر سال 2003 این مذاکرات از سوی اتحادیه اروپایی قطع شد. طرف اروپایی علت آن را موضوع برنامه هستهای ایران عنوان کرد. سال 2003آغاز مرحله سوم در روابط ایران و اروپا است، مرحلهای که تا پایان دوره دوم ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد ادامه یافت. از این زمان به بعد بود که برنامه اتمی ایران موضوع غالب روابط بین ایران و اتحادیه اروپایی شد و موضوعات دیگر مثل حقوق بشر و مسائل امنیتی منطقهای در حاشیه قرار گرفت. در طی این مذاکرات ایران بر حق مشروع خود در غنیسازی اورانیوم تاکید داشت و مذاکرهکنندگان اروپایی نیز نسبت به اهداف غنیسازی اورانیوم ابراز تردید داشتند و خواهان توقف برنامه اتمی ایران بودند. از اینرو مذاکرات به نتیجهای دست نمییافت.
دولت احمدی نژاد و افول روابط دو جانبه
با انتخاب محمود احمدینژاد به عنوان رئیس دولت نهم جمهوری اسلامی ایران و اظهار نظر پیرامون انکار هولوکاست، به روابط دو جانبه شوک جدیدی وارد شد. اتحادیه اروپا از طریق قطع روابط فرهنگی و آموزشی، اقدام به مقابله کرد. با این حال این اتحادیه اصلیترین ابزار جامعه بینالمللی برای مذاکره با برنامه اتمیایران بود . در سال ۲۰۰۶ میلادی اتحادیه اروپا مذاکرات را بینتیجه دانست و پرونده هستهای ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع داده شد. از این زمان به بعد مذاکرات پیرامون پرونده اتمی ایران توسط گروه پنج به علاوه یک انجام میگرفت که ۳ عضو این گروه (فرانسه، آلمان و بریتانیا) را کشورهای عضو این اتحادیه تشکیل میدادند. در پی تشدید تحریمها علیه ایران به منظور توقف فعالیتهای هستهای، اعضای اتحادیه اروپا در روز ۲۳ ژانویه ۲۰۱۲ اقدام به تصویب قانون تحریم تدریجی صنعت نفت ایران و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران کردند. بر اساس این قانون اعضای این اتحادیه نه تنها از واردات نفت ایران منع میشوند، بلکه شرکتهای این کشورها از ترابری، خرید و بیمه محمولههای نفتی ایران به هر مقصدی در جهان منع شدهاند. در پی اقدام اتحادیه اروپا در وضع قانون منع خرید نفت ایران از ژوئیه ۲۰۱۲، مجلس شورای اسلامی نیز در اقدامی پیشدستانه در بهمن ۱۳۹۰، طرح دو فوریتی را تصویب کرد که به موجب آن تا زمان پابرجا بودن قانون تحریمهای نفتی علیه ایران، ایران از فروش نفت به اعضای این اتحادیه خودداری میکند. روابط ایران و اروپا در دولت نهم و دهم یکی از بدترین دوران خود را تجربه کرد.
روحانی فرصتی دوباره برای ایران و اروپا
با این حال انتخابات پرشور و حماسی اخیر ریاستجمهوری در ایران و شرکت فعال بیش از 72درصد مردم کشورمان و انتخاب جناب آقای دکترحسن روحانی به عنوان رئیسجمهور با برنامه و اعتدالگرا و اظهارات سنجیده و هوشمندانه ایشان در مناسبتهای مختلف ازجمله در مراسم تنفیذ و تحلیف و در مصاحبه با خبرنگاران داخلی و بینالمللی موجب تغییر نگرش جامعه بینالمللی نسبت به جمهوری اسلامی ایران شده و فضای مثبتی در روابط ایران و اروپا به وجود آورده است. پیامهای تبریک مقامات عالیرتبه کشورهای اروپایی به دکتر روحانی و ابراز تمایل برای گفتوگو، تعامل و همکاری با کشورمان و پاسخهای شایسته و منطقی از سوی رئیسجمهور محترم، نوید آیندهای بهتر برای مناسبات و همکاریهای دو طرف را میدهد. در پیام تبریک اشتون، نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا به دکتر روحانی آمده است: «اتحادیه اروپا امیدوار است که تحت رهبری جنابعالی فرصتهای جدیدی برای کار با یکدیگر به منظور کاهش تنشهای منطقهای و ارتقای احترام به حقوق بشر به وجود آید.» سیاست خارجی فشرده دولت یازدهم در یکصد روز اول آغاز به کار دولت و توافق بر سر برنامه اقدام مشترک میان ایران و ۱+۵ فرصتی دوباره را پیش روی روابط دو جانبه قرار داد. تنها چند روز پس از امضای برنامه اقدام مشترک ایران شاهد تردد و حضور گسترده هیئتهای پارلمانی، دیپلماتیک و اقتصادی اروپا به تهران بود. «اما بونینو» وزیر خارجه ایتالیا اولین وزیر اروپایی بود که پس از گذشت 10 سال به ایران سفر کرد، وی در این سفر اذعان کرد که برای حضور در بازارهای ایرانی میان کشورهای اروپایی رقابتی جدی است. واقعیت این است که ایران و اروپا ظرفیتهای بسیاری برای همکاریهای دوجانبه، منطقهای و بینالمللی دارند و میتوانند با اتکا بر رهیافت و دستور کار مشترک، روابط آتی خود را براساس مدل برد - برد تعریف کرده و به پیش ببرند. اتفاقات و تحولات اخیر در عرصههای منطقهای و بینالمللی بهویژه در منطقه خاورمیانه، رایزنی و مشورت بین دو طرف را بیش از پیش ضروری ساخته است. ارزیابیهای واقعبینانه نشان میدهد تنش در روابط ایران و اتحادیه اروپا دربردارنده منافع طرفین نبوده است. آنچه میان جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اروپا به عنوان چالشهای روابط یاد میشود، میتواند به موضوعاتی برای همکاری تغییر شکل داده و پنجرههایی از فرصتها را میان طرفین بگشاید.