چرا ایران برای اروپا مهم است؟
نویسنده : مهدی محمدی
دکترای علوم سیاسی
سه گانه انرژی، امنیت، اقتصاد در تعامل تهران-بروکسل
وزیر خارجه ایتالیا اولین مقام اروپایی که بلافاصله بعد از توافق ژنو خود را به تهران رساند، از آغاز رقابت میان شرکتها و کشورهای اروپایی برای بازگشت به بازار ایران خبر داد، بنینو با تاکید بر این واقعیت که "امروز عنصر اقتصادی بسیار مهم است و موضوعی حاشیهای نیست" به همتایان اروپایی خود هشدار داد : پنجره نیمه باز ایران با حسن روحانی و ظریف به هزار دلیل برای همیشه باز نمیماند. البته این تنها ایتالیا نیست که بازار پر رونق ایران چشمانش را خیره ساخته است. گماریچه شخاکه (Marietje Schaake) نماینده پارلمان اروپا که اصالت هلندی دارد و اخیرا در قالب یک هیئت نمایندگی از پارلمان اروپا به ایران آمده اذعان میکند : تحریمهای ایران بسیاری از فعالیتهای تجاری اروپا را متوقف کرده است. وی که عضو 3 کمیسیون امور خارجه، کمیسیون تجاری و کمیسیون آموزش، فرهنگ و رسانه در پارلمان اروپا است میگوید : "بسیاری از کارهای تجاری اورپاییها تحت تأثیر تحریمهای آمریکا متوقف شده است و تحریمها برای بیمه گذاران، بانکها و سیستمهای حمل و نقل ما مشکل ایجاد کرده است." دویچه وله نیز مینویسد نه تنها شرکتهای آلمانی، بلکه بسیاری از شرکتهای اروپایی و آمریکایی چشم به فرصتهایی دوخته اند که در پی توافق ژنو در زمینه تجارت با ایران برای آنها فراهم شده است. اما این همه اشتیاق برای چیست؟ چرا ایران برای اروپا مهم است؟ این سوالی است که یادداشت پیش رو تلاش میکند تا پاسخ آن را مشخص سازد.گزارش سال 2011 موسسه دانمارکی مطالعات بینالملل در این رابطه مینویسد:" ایران یکی از پرجمعیتترین کشورهای خاورمیانه با سنت و فرهنگی غنی است که نخبگان سیاسی آن افرادی پیچیده و مردمانش آموزش دیده و باسوادند. موقعیت جغرافیایی، گستردگی سرزمینی و همچنین ذخایر زیرزمینی اش باعث شده تا این کشور نقش جدی و تاثیر گذاری در خاورمیانه داشته باشد". فارغ از این اعتراف ارزشمند که نمونههای آن را میتوان در بسیاری از تحلیلهای اندیشکدههای اروپایی یافت، ایران به عنوان یک بازیگر خردمند، تاثیر گذار و مسئولیت پذیر منطقهای تنها کشوری است که میتواند مبناییترین دغدغههای جامعه اروپایی را برطرف سازد. در یک تقسیم بندی کلی مهمترین مسائل اروپا در خاورمیانه را میتوان به سه دسته کلی تقسیم کرد. امنیت، اقتصاد و انرژی.
امنیت
امنیت همواره یکی از مبناییترین دغدغههای کشورهای، اتحادیهها و سازمانهای بینالمللی بوده است. برای اتحادیه اروپا امنیت با واژگانی چون تروریسم، مهاجرت، قاچاق و مواد مخدر پیوند خورده است.
امنیت و تروریسم
ایران به عنوان یک الگوی کارآمد مردم سالاری در خاورمیانه که توانسته اسلام را با دموکراسی پیوند داده و چرخش نخبگان را در داخل یک سیستم بومی دموکراسی در بیش از سه دهه تجربه کند، بهترین الگو برای گذار از رادیکالیسم در خاورمیانه است. الگویی که اسلام آن میتواند در مقابل ایده تروریست پرور وهابیت سعودی بایستد و نظام حکومتی آن، الگوی "دیکتاتوری خانوادگی" در منطقه، که باعث بیهودگی رقابت سیاسی و مشروعیت بخشیدن به خشونت برای جابجایی قدرت میشود، را به حاشیه میراند. علاوه بر همه اینها نسل جدیدی از تروریسم در خاورمیانه و به دنبال ماجراجویی غربی و عربی در سوریه در حال شکل گیری است. جامعه اطلاعاتی آمریکا که متشکل از 16 نهاد اطلاعاتی این کشور است اخیرا از احیای مجدد القاعده خبر داده است. نکته مهم برای اروپا این است که هسته اصلی نسل جدید القاعده در سوریه را جنگجویان اروپایی تشکیل میدهند.
برنار اسکاوارسینی، رئیس سابق اداره مرکزی سازمان امنیت داخلی فرانسه در تازهترین کتاب خود با عنوان "سازمان امنیت فرانسه و اتفاقات جدید" که چندی پیش منتشر شد، مینویسد: «در 22 مارس 2013 روسای سازمانهای امنیتی هلند، بریتانیا، بلژیک و فرانسه در دابلین تشکیل جلسه دادند تا زنگ هشدار را به صدا در آورند. در این نشست مشخص شد که شمار مبارزان اسلام گرا در سوریه به صدها نفر میرسد که شامل تندروترین جریانهای افراطی میشوند. در لندن و در بروکسل همین گروهها اقدام به استفاده از گروههای جهادی افغانی و بوسنیایی و چچنی کرده اند. نگرانی سازمانهای امنیتی از این است که این گروهها بخواهند روزی به اروپا بازگردند» وی در ادامه اذعان میکند " به مدد همکاریهای امنیتی سوریه بود که ما توانستیم بسیاری از حملات تروریستی به فرانسه و پایگاههای فرانسوی در لبنان را خنثی کنیم. نباید همکاریهای مسئولان حزب الله را که بسیاری از اطلاعات امنیتی را در اختیار سازمان اطلاعات سوریه گذاشتند و اجازه ندادند که ما مورد حمله گروههای تروریستی قرار بگیریم، فراموش کنیم. "
امنیت و مهاجرت
موضوع دیگری که در نگاه سیاستمداران اروپایی پیوندی نزدیک با امنیت دارد مسئله مهاجرات است. اروپا طی نیم قرن گذشته شاهد امواج گسترده مهاجرت به ویژه از آسیا و آفریقا با فرهنگ،دین و زبان متفاوت بوده است و به دلایل متعددی مانند کمبود نیروی انسانی از این مهاجران نیز استقبال کرده است. هم اکنون بیش از 6 میلیون نفر ، یعنی 6 درصد کل جمعیت اتحادیه اروپا را اتباع خارجی تشکیل میدهند. کشورهای آلمان فرانسه، انگلستان و اسپانیا نیز بیشترین مهاجر را دارا میباشند.
اگر چه کشورهای اروپایی ابتدا با آغوشی باز مهاجران را پذیرفتند و حتی اتباع خارجی را به مهاجرت تشویق میکردند، اما با گذر زمان به تدریج پیامدهای حضور مهاجران در این کشورها خود را نمایان کرد. تلاش مهاجران برای حفظ هویت خود و از سوی دیگر تلاش کشورهای پذیرنده مهاجران برای ادغام فرهنگی، سیاسی و دینی آنها در جوامع خود در طی دو دهه گذشته تبدیل به یک چالش اساسی برای دو طرف شده است.تلاش اتحادیه اروپا نیز برای ایجاد و اعمال یک سیاست مهاجرتی واحد تا کنون با شکست مواجه بوده است. مهمترین دلیل این موضوع این است که میزان و نوع مهاجران در هر کشور و رویکرد و سیاستهای کشورهای اروپایی در قبال مهاجران متفاوت است. پس از حوادث 11 سپتامبر مسئله مهاجران که بخش اعظم آن را مسلمانان تشکیل میدهند، در اتحادیه اروپا بیش از پیش اهمیت یافت. سیاستهای مهاجرتی شدیدتر شد و خشونت علیه مهاجران به ویژه مسلمانان افزایش یافت. اما موضوعی که این روزها مسئله مهاجرت را بیش از هر زمان دیگر برای اتباع و دولتهای اروپایی برجسته کرده است بحران اقتصادی در طی سالهای اخیر بوده است. به ویژه بعد از ناارامی در کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، اروپا شاهد ورود موج بزرگی از مهاجران از کشورهایی چون لیبی، سوریه، مصر و تونس بوده است. موضوعی که به چالش جدی میان اعضای اتحادیه تبدیل شد و کار تا جایی بالا گرفت که برخی از کشورها در صدد خروج و یا تغییر پیمان شینگن برآمدند.
از همین رو است که درسند امنیت استراتژیک اتحادیه اروپا یکی از اولویتهای این اتحادیه " ثبات منطقهای " در خاورمیانه عنوان شده است.
امری که بدون همکاری ایران تحقق آن غیر ممکن به نظر میرسد. تلاش موثر ایران برای ثبات و حفظ یکپارچگی عراق که ناشی از نفوذ بالای تهران در عراق پس از صدام میباشد، نقش غیر قابل انکار جمهوری اسلامی در موفقیت نیروهای بینالمللی در افغانستان و مقابله با طالبان .، تاثیر گذاری بالای ایران در منطقه به واسطه سابقه تاریخی و گستره وسیع ژئوکالچری ایران که از بمبئی در هند تا شمال آفریقا امتداد دارد، جایگاه غیر قابل انکار ایران در موضوع صلح خاورمیانه ، نقش حزب الله به عنوان ستون اصلی ایجاد امنیت در لبنان و همچنین تاثیر گذاری ایران در مسئله سوریه؛ باعث شده تا ثبات منطقهای در خاورمیانه مستلزم تعامل سازنده با ایران باشد. ثباتی که هم در میان مدت و هم در طولانی مدت موج مهاجرت به کشورهای اروپایی را مهار میکند.
امنیت و مواد مخدر
ایران پیشانی و خط مقدم مبارزه با مواد مخدر در دنیا است. مقامهای اتحادیه اورپا اعلام کرده اند که بیش از 89 درصد هروئین و مواد مخدر کشورهای عضو این اتحادیه، در افغانستان تولید میشود. آمارهای جدید نهادهای اروپایی همچون پلیس اروپا (Europol) و مرکز نظارت بر مواد مخدر و اعتیاد اروپا (EMCDDA) از گسترش اعتیاد و بالا رفتن تقاضا در بازار مصرف مواد مخدر کشورهای اروپایی حکایت دارد.
به گزارش پایگاه خبری «الحیات»، آمار سازمان خدمات بهداشت ملی انگلستان که از سوی روزنامه «دیلی تلگراف» منتشر شده حاکی از آن است که تعداد کودکان تازه متولد شدهای که اعتیاد آنها به مواد مخدر مشخص میشود، در چهار سال گذشته یازده درصد افزایش یافته و به 1129 کودک شیرخواره در سال گذشته رسیده است. به بیان دیگر هر هفته بیش از بیست کودک معتاد به مواد مخدر در انگلستان متولد میشود و تحت مداوا قرار میگیرند.این در حالی است که دفتر كنترل مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC) اخیراً گزارشی در خصوص وضعیت كشت و تولید مواد مخدر در افغانستان در سایت انگلیسی خود منتشر كرده است كه نشان میدهد كشت خشخاش در افغانستان در سال 2013 به میزان 36 درصد افزایش یافته و ركورد بالایی را به خود اختصاص داده است. از همین روست که یکی از مراکزی که مورد بازدید هیئت پارلمانی اروپا قرار گرفت، مرکز مبارزه با مواد مخدر ناجا بود. اروپاییها به خوبی میدانند که برای مقابله با گسترش قاچاق مواد مخدر در قاره سبز بایستی همکاریهای خود با جمهوری اسلامی ایران را افزایش دهند.
انرژی
مولفه کلان دیگری که اهمیت ایران برای اتحادیه اروپا را تایید میکند، مسئله انرژی است. ایران ششمین تامین کننده انرژی اروپا است. اتحادیه اروپا از سال 1991 تقریبا به صورت یک جانبه در حوزه انرژی اتکایش بر روسیه بوده است. در همین حال همزمان با افزایش نیاز به انرژی در قاره، سیاستهای اتحادیه برای متنوع ساختن منابع تامین انرژی اروپا کارآمد و موثر نبوده است. کمیسیون اروپا در گزارش اخیر خود تصریح کرده است که مصرف انرژی اتحادیه تا سال 2030 با افزایش 61 درصدی مواجه خواهد بود. این در حالی است که روسیه برای انتقال انرژی به اروپا بر شبکه خط لوله شوروی سابق متکی است، خط لولهای که در کشمکش تجاری و سیاسی میان کی یف، مینسک و مسکو قرار دارد. بستن شیرهای انتقال گاز به اروپا در اوج سرما در سال 2005 به خاطر اختلاف میان کی یف و مسکو بر سر نرخ ترانزیت انرژی و همچنین جاه طلبیهای اخیر کاخ کرملین که باز هم نمودش در عدم پیوستن اوکراین به اتحادیه اروپا نمایان شد و اختلافات جدی میان روسیه و اروپا باعث شده تا اروپاییها به دنبال گزینههای دیگری برای تامین انرژی خود باشند. موقعیت جغرافیایی ایران و این واقعیت که این کشور دومین ذخایر انرژی فسیلی دنیا را در اختیار دارد، این پتانسیل را در اختیار تهران قرار داده است تا به مهمترین تامین کننده انرژی اروپا تبدیل شود. علاوه بر این مسیر ایران مقرون به صرفهترین مسیر برای انتقال انرژی از بستر نفتی غنی دریای خزر به اروپا میباشد.
با این حال تحریمهای سالهای گذشته باعث شده تا اروپاییها بازار انرژی ایران را از دست بدهند. در مقابل ایران تلاش کرده تا دامنه مشتریان خود را افزایش دهد. حجم بالایی از تولید نفت ایران به چین و هند دو مصرف کننده بزرگ انرژی در دنیا منتقل میشود. خالی کردن بازار ایران میتواند در رقابت میان مصرف کنندگان انرژی اروپا را با بحران منابع تامین انرژی مواجه سازد.
اقتصاد
عامل سوم اهمیت ایران برای اروپا که بی ارتباط با بحث انرژی نیست بحث مزیتهای اقتصادی و تجاری ایران است. هرچند مباحث بازرگانی مهمترین مولفه در روابط میان ایران و اتحادیه اروپا نیست با این حال بایستی اذعان کرد که تجارت با ایران از مواردی است که بر تصمیم سازی کشورهای عضو اتحادیه موثر است. تا قبل از اوج گیری تحریمها اروپا مهمترین شریک تجاری ایران محسوب میشد، به گونهای که این اتحادیه مقصد یک سوم از صادرات ایران بود. در سال 2008 حجم واردات ایران از اروپا حدود 1/14 میلیارد یورو برآورد میشد و حجم صادرات ایران به اروپا حدود 2/11 میلیارد یورو. 90 درصد واردات اروپا از ایران را نفت و کالاهای مربوط به پتروشیمی تشکیل میداد. واردات ایران از اروپا نیز شامل انواع ماشین آلات صنعتی و تجهیزات مورد نیاز در صنعت حمل و نقل (6/54%) محصولات کارخانهای (9/16%) و محصولات شیمیایی (1/12%) میشد. هرچند هنوز هم اروپا به عنوان یکی از شرکای تجاری ایران جایگاه ویژهای دارد اما در 5 سال گذشته میزان تجارت با اروپا به کمتر از نصف کاهش پیدا کرده است، این در حالی است که این بازار توسط چین رقیب تجاری اروپا پر شده است. با خروج کمپانیهای نفتی اروپایی از بازار انرژی ایران کمپانیهایی از چین، هند، ترکیه و مالزی تلاش کردند تا از فضای خالی ایجاد شده به خاطر مسائل سیاسی میان اروپا و ایران بهره ببرند و سرمایه گذاریهای کلانی را در صنعت نفت ایران انجام داده اند. کمپانیها نفتی اروپایی که شدیدا درگیر رقابت با رقبای آسیایی خود هستند ، به خاطر واگذاری یک بازار پرسود سنتی خود به رقیب بسیار ناراحتند. از منظر استراتژیک نیز گسترش نفوذ اقتصادی چین در مناطقی که به صورت سنتی تحت نفوذ اروپا بوده است در طولانی مدت برای اروپاییان یک تهدید جدی محسوب میشود.با توجه به مولفههای فوق بی جهت نیست که به دنبال توافق ژنو تهران شاهد هجوم بازرگانان و کمپانیهای تجاری و هیئتهای دیپلماتیک اروپایی است. اروپاییها به خوبی بر اهمیت ژئواستراتژیک ایران واقف هستند، از همین رو است که نه تنها در سطح فرا اتحادیه بلکه در داخل اتحادیه اروپا نیز رقابت جدی برای نزدیکی به تهران و بازگشت به بازار ایران شکل گرفته است.