پیوست فرهنگی و
چالههای مدل توسعه غربی
نویسنده : سینا کلهر کارشناس مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی
اجرای پروژههای عمرانی، اقـتـصــادی و بــهطــور كلـی سیاستهای توسعهای در جامعه، باعث ایجاد تغییرات و دگرگونیهایی در حوزههای مختلف حیات جمعی و فردی میشود. این تغیـیـرات در حوزههای چون اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی در مواردی ملموس و بیواسطه است. چرا كه هدف از اجرای پروژههای عمرانی، دستیابی به تغییرات و دگرگونیهای مشخص در این حوزه است. از همین رو زمانی كه راهی ساخته و یا سدی احداث میشود. این اقدامات برای حل مسئله و دست یابی به هدفی معین انجام میشود.
انجام پروژههای عمرانی و اقتصادی به دو صورت با مسئله فرهنگ ربط پیدا میكند. در حالت اول تناسب نداشتن طرح یا سیاست با فرهنگ و شیوه زندگی مردم، باعث ناكارآمدی و غیر قابل استفاده ماندن طرح اجرا شده میشود. در حالت دوم اجرای پروژههای اقتصادی و اعمال سیاستهای توسعه ای، بر فرهنگ مردم بومی و محلی تاثیر میگذارد و باعث دگرگونی در متغیرهای فرهنگی میشود. این تغییرات شامل طیفی از دگرگونی ارزشها و باورهای مردم تا از بین رفتن منابع و زیر ساختهای فرهنگی میشود.
بنابراین پروژهها و طرحهای اقتصادی از یك سو در زمینه فرهنگی معینی اجرا میشوند و تحت تاثیر آن قرار دارند و از سوی دیگر بر فرهنگ موجود تاثیر میگذارند و شیوه زندگی افراد جامعه را تغییر میدهند. پیوست فرهنگی شناسایی مولفههای فرهنگی مهم و تاثیرات عمده ای است كه طرحها و سیاستهای جاری در حوزههای گوناگون بر این مولفهها میگذراند و یا از آن متاثر میشوند.
علاوه بر این نظر به ماهیت فرهنگی نظام مقدس جمهوری اسلامی و ضرورت حفظ ماهیت دینی و فرهنگی نظام و با توجه به تاكیدات مقام معظم رهبری و الزام سیاستهای كلی برنامه پنجم توسعه در زمینه تهیه پیوست فرهنگی برای طرحهای مهم، ماده 2 قانون برنامه پنجم توسعه به تصویب رسید.
ماده2ـ دولت موظف است بر اساس نقشه مهندسی فرهنگی کشور و نظامنامه پیوست فرهنگی که تا پایان سال اول برنامه به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی میرسد نسبت به تهیه پیوست فرهنگی برای طرحهای مهم و جدید اقدام کند.
تبصره ـ معاونت برنامهریزی و نظارت راهبردی رئیسجمهور که در این قانون به اختصار «معاونت» نامیده میشود، در ابتدای هر سال عناوین طرحهای مهم موضوع این ماده را تهیه و به دستگاههای ذیربط برای اجرا ابلاغ میکند.
بنابراین ماجرای پیوست فرهنگی به صورت ساده این است طرحهای عمرانی كه تصویب میشود حداقل زیانهای فرهنگی را در پی داشته باشند. به عبارت دیگر پیوست فرهنگی در ارتباط با طرحهای عمرانی دو حالت دارد:1-پیش از تصویب طرحها2- پس از تصویب طرحها .
در صورتی كه پیوست فرهنگی پیش از تصویب طرحها انجام شود، تصویب یا تصویب نشدن طرحها منوط به تایید پیوست فرهنگی خواهد بود. به عبارت دیگر بر اساس پیوست فرهنگی مشخص خواهد شد كه آیا طرحهای عمرانی قابلیت اجرا در منطقه مورد نظر را دارند یا نه! در چنین حالتی مجوز انجام طرحهای عمرانی منوط به سازگاری با شرایط فرهنگی منطقه است.
اما در مواردی كه طرحهای عمرانی به دلیل اقتضائات سیاسی، اجتماعی و یا اقتصادی انجام و معمولا برای رفع مشكلاتی چون بیكاری و تلاش برای رشد اقتصادی منطقه تصویب میشود پیوست فرهنگی حالت كاهش خسـارتهــای فـرهـنــگی طـرحهــای عمرانی را پیدا میكند. اینكه تا چه حد میتوان از زیانهای فرهنگی طرحهای اقتصادی و عمرانی كه چارهای جز اجرای آنها نیست كاست موضوعی است مناقشه بر انگیز. اما در هر حال پیوست فرهنگی در این وضعیت حالتی طفیلی پیدا میكند.در چنین وضعیتی امیدواری بیش از حد به نتایج پیوست فرهنگی خوش خیالی خواهد بود.
سابقه تاریخی
سابقه تاریخی ضرورت انجام پیوست فرهنگی در ایران به بیانات رهبر انقلاب در سال 1386 و در جهان به سومین همایش سالانه شبكه بین المللی تنوع فرهنگی در سال 2002 باز میگردد.
22 سال پس از تصویب ضرورت انجام ارزیابیهای زیست محیطی برای پروژههای اقتصادی بود كه توجه به انجام پیوست فرهنگی در محیط بیناللملی پدیدار شد. این توجه حاصل دو اقدام مهم و تاثیر گذار بود. نخست در سال 1980 در ایالات متحده، ضرورت ایجاد سازمان جدیدی مورد بحث و بررسی قرار گرفت كه این سازمان شامل موسسات ارزیابی تاثیرات محیطی، ارزیابی تاثیرات اجتماعی، ارزیابی فناوری، ارزیابی ریسك و دیگر زمینههای مرتبط میشد.این سازمان زیربنای تاسیس موسسات ارزیابی تاثیرات فرهنگی بود.
سپس در سال 1992در اجلاس سازمان ملل درباره محیط زیست و توسعه، تاثیرات زیست محیطی فعالیتهای توسعهای به عنوان ابزار مناسبی برای توسعه پایدار، توجه جهانی را به خود جلب كرد. پس از این اجلاس، از حكومتها خواسته شد تا سیاستهای زیست محیطی ملی را تعیین و سازمان محیط زیست خود را تاسیس كنند تا مسائل توسعهای با پیامدهای زیست محیطی را مورد بررسی قرار دهد. انجام اقدامات ضروری همچون به تصویب رساندن قوانین و مقررات لازم، ایجاد نهادها و چارچوبهای سیاستی برای ارزیابی تاثیرات زیست محیطی، این امکان را بهوجود آورد تا از سازمانها و نهادهای فعال در عرصه فعالیتهای توسعهای خواسته شود قبل از انجام فعالیتی كه ممكن است تاثیرات عمیقی بر كیفیت زندگی محیط انسانی داشته باشد، تاثیرات زیست محیطی را ارزیابی کنند.
تفاوتهای پیوستنگاری فرهنگی بینالمللی و ملی
تهیه پیوست فرهنگی در محیط بین المللی با اجرای آن در داخل كشور تفاوتهای مهمی دارد. این تفاوتها هم از حیث اهداف و هم از حیث جهت گیریها و سطوح پیوست فرهنگی است.
هدف از انجام پیوست فرهنگی
مهم ترین هدف از انجام پیوست فرهنگی در محیط بین المللی حفاظت از تنوع فرهنگی در جهان است. از همین روی متغییرهای فرهنگی مورد توجه، در چارچوب نظام فرهنگی مستقر اهمیت داشته و طرحها و پروژهای كه به تنوع فرهنگی آسیب میزند مورد توجه است. برای مثال رقص به عنوان یكی از مظاهر فرهنگی مهم در پیوست فرهنگی مورد توجه قرار میگیرد.
در حالی كه در نظام جمهوری اسلامی ایران ضمن اینكه حفاظت از میراث فرهنگی در پیوست فرهنگی اولویت دارد، حفظ شیوه زندگی دینی هدف اصلی است. نظام اسلامی از ابتدای انقلاب در تلاش بوده است تا فرهنگ عمومی جامعه را به سمت دینی شدن سوق دهد، در نتیجه پروژههای اقتصادی و توسعه ای باید در جهت فراهم ساختن این زمینه در جامعه اجرایی شود.
به عبارت دیگر پروژههای اقتصادی باید برای تحقق شیوه زندگی دینی در جامعه اجرایی شود و ضمن حل مشكلات مبتلا به، به این شیوه زندگی آسیب نرساند. در پرتو همین دیدگاه است كه معماری شهری، خانه سازی و انجام فعالیتهای اقتصادی شكل متفاوتی به خود میگیرد. معماری سنتی شهری ایران با رعایت همین اصول و عنایت به تحقق شیوه زندگی اسلامی و دینی شكل گرفته است.
سطوح تهیه پیوست فرهنگی
با توجه به متفاوت بودن هدف از انجام پیوست فرهنگی در كشور با محیط بین المللی، اولویت سطوح پیوست فرهنگی نیز متفاوت است. در حالی كه در محیطهای بین المللی حفاظت از میراث فرهنگی و آثار باستانی در اولویت است، در كشور حفاظت از ارزشهای معنوی و مذهبی و صیانت از شیوه زندگی دینی در اولویت قرار دارد. تفاوت در اولویت اجرای پیوست فرهنگی در پیوستهای فرهنگی که در گوشه و كنار جهان انجام شده است مشهود است.
نمونههای از تدوین پیوست فرهنگی در دیگر كشورها
1)چالشهای فرهنگی نقشهكشی، طراحی و ساخت راه درجزیره بالی اندونزی
در كشورهای در حال توسعه كه دارای الگوهای سكونت متراكم هستند یكی از مهم ترین چالشهای پیش روی ساخت جادههای جدید و عبور این جادهها از محیطهای است كه دارای اهمیت فرهنگی است. این مشكل به مشكلاتی چون چالشهای مهندسی از قبیل ضرورت مستند سازی و منطبق ساختن پروژه توسعه ای با قوانین زیست محیطی و قوانین كشوری اضافه میشود.
این مـوارد در ارتـبــاط با آخـریــن مطالعهای كه در اندونزی انجام شده است، رخ داده است. این مطالعه درباره امكانسنجی 10 جاده پیشنهادی جدید برای مناطق شهر دنس پاسار مركز استان بالی است كه شهرت جهانی دارد و مقصد چند صدهزار گردشگر از سراسر جهان است. با این حال در این شهر نیاز به شبكه حمل و نقل موثر و كارا نیز حس میشود.
مهم ترین چالش برای طراحی و ساخت جاده در مفهوم بالیایی جهتگیری فضایی است. از آنجا كه بسیاری از 10 راه پیشنهادی جدید باید از زیرساختهای موجود عبور كنند. از همین روی آنها به صورت بالقوه تاثیرات مهمی بر انسجام و پیوستگی روستاها، دسترسی به اماكن مذهبی چون مسجد و معابد خواهند داشت و باعث از دست رفتن خانه تعدادی از افراد و كوچ اجباری گروهی از ساكنان میشوند. علاوه بر این هیچ نوع جبران یا كاهش خسارتی كه مورد پذیرش روستاییان باشد وجود ندارد و آنها ناچارند در تصمیم سازیها مشاركت كنند و رای موافق به تاسیس جادههایی بدهند كه بر فرهنگ بومی آنها تاثیر میگذارند.
در حالی كه جادههای جدید و بهبود زیرساختهای جاده ای موجود به شدت مورد نیاز است تا نیازهای روز افزون ماشینها و حركت گردشگرها را كه سهم قابل توجهی در ارز آوری برای اندونزی دارند را تامین كنند، اما انطباق با نیازهای فرهنگی بالیاییها طراحی و ساخت جاده را به چالش منحصر به فردی تبدیل كرده است.
2)چالشهای فرهنگی بریدن درختها: مورد سارماكا مارونز (سورینام کشوری درآمریکای جنوبی)
جنگلهای استوایی در مناطق حاره ای منبع تنوع فرهنگی و زیستی اجتماعاتی هستند كه در نزدیكی آن زندگی میكنند. آنها این جنگلها را منبع حیات خود میدانند كه نیازهای معنوی و عاطفی آنها را برآورده میسازد. همچنین این جنگلها منبع گونههای گیاهی طبیعی و دارویی مورد نیاز آنها هستند.
در هر حال این جنگلها مكرر به وسیله پروژههای توسعه ای كه دولتهای محلی یا شركتهای بین المللی خارجی اجرا میکنند مورد تهدید قرار گرفته اند. گاهی اوقات شركتهای داروسازی بزرگ كشورهای توسعه یافته از این جنگلها برای تولید داروهای كه بعدها با قیمتهای گزاف به خودشان فروخته میشود استفاده میكنند.
جنبش جهانی جنگل با مستندكردن تخریبهای انجام گرفته، تلاش كرده است تا از جنگلها و زمینهای ابا و اجدادی ساكنان بومی كه ادامه نسلشان در گرو آن است، حفاظت كند. اخیرا همه زمینهای داخل كشور سورینام به عنوان زمینهای دولتی اعلام شده است و افراد بومی بدون هیچ حقی نسبت به این زمینها تنها در آن زندگی میكنند. اگر فعالیتهای آنها برای امرارمعاش مزاحم فعالیتهای چوببری یا معدنی شود، اولویت طبق قانون با فعالیتهای معدنی و چوب بری است. هیچ مكانیسمی نیز برای مشورت با ساكنان بومی در خصوص این تاثیرات وجود ندارد.
3)چالشهای فرهنگی برای سد سازی در تركیه
ساخت سد به منظور تامین نیروی برق یا افزایش سطح زمینهای زیر كشت، همواره بخشی از پروژههای اقتصادی – اجتماعی است. با این حال در این مسئله اختلاف نظری وجود ندارد كه سدسازی میتواند باعث تخریب الگوی زندگی اجتماعات محلی یا آثار باستانی كه در زیر زمین وجود دارد شود و بناهای تاریخی را نابود كند.
برنامه برای ساختن سد در ایلیوزا در رودخانه فرات بخشی از پروژه بزرگی است كه برای توسعه جنوب تركیه اجرا میشود. با این حال بسیاری از آثار تاریخی در درههای منتهی به دجله و فرات هنوز مورد كاوش و بررسی قرار نگرفته است. به همان سان هر چند كه این موضوع مورد بررسی قرار نگرفته و مستند نشده است، فرهنگ سنتی بومیان با ساختن سد از بین خواهد رفت. محیط زندگی كردهای كه از 2500 سال پیش از ایران مهاجرت كردهاند به همراه همه آثار و نشانههایش زیر آب خواهد رفت همان طور كه سنتهای اقلیت عرب نابود میشود.
4) سد سیوند در ایران
سد سیوند سدی است که در ۹۵ کیلومتری شمال شیراز، ۵۰ کیلومتری شهر باستانی پارسه(تخت جمشید) و حدود ۱۰ کیلومتری پاسارگاد روی رودخانه سیوند ساخته شده است.
رودخانه پلوار بین این دو محوطه باستانی ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو (تخت جمشید و پاسارگاد) در کنار آرامگاه کوروش و در دل تنگه بلاغی جریان دارد. طرح ساخت سد سیوند در سال ۱۳۶۷ تهیه شد، با آبگیری سد سیوند، تنگه بلاغی و محوطه باستانی اش به زیر آب رفت. مسئولان هدف از ساخت این سد را کنترل سیلابهای رودخانه پلوار و آب رسانی به ۹ هزار هکتار از زمینهای فرودست سد در توابع ارسنجان ذکر کردهاند. بخش عمده این سد در یک سال اخیر(همزمان با اوج گیری اعتراضهای مردمی به ساخت آن) و بنا به گفته مسئولان وزارت نیرو با صرف ۶۰ تا ۸۰ میلیارد تومان از سرمایههای ملی ساخته شدهاست.
معترضان به آبگیری سد سیوند معتقدند آبگیری این سد پیامدهای ناگواری را برای میراث فرهنگی و طبیعی منطقه دشت پاسارگاد و تنگه بلاغی به همراه خواهد داشت، به همین دلیل خواستار آن شدند که پیش از آب گیری این سد، عواقب آن توسط کارشناسان برجسته و مستقل مورد ارزیابی قرار گیرد و چنانچه لازم است در این باره تجدیدنظر به عمل آید.
از جمله مواردی که مخالفان آبگیری سد سیوند معتقد بودند پس از آب گیری این سد به وقوع خواهد پیوست میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
آثار باستانی منطقه تنگه بلاغی(تنها بخش سالم از راه شاهی، روستاهای باستانی، کاخ داریوش هخامنشی، کارگاههای ذوب فلزات و تولید نوشیدنی، گورستان اشکانی و نقاطی که هنوز کاوش نشدهاند) به زیر آب خواهد رفت.
به دلیل سست و آبرفتی بودن خاک منطقه پس از بالا آمدن آبهای زیر زمینی بر اثر آبگیری سد، آثار باستانی دشت پاسارگاد (از جمله کاخ بار عام، کاخ دروازه، کاخ اختصاصی، گور کمبوجیه، تل تخت و بهویژه آرامگاه کوروش که نزدیکترین اثر به سد است) تخریب خواهند شد.
آثار باستانی پاسارگاد از جنس آهک و جذب کننده رطوبت است. پس تغییر آب و هوای منطقه و بالا رفتن میزان رطوبت هوا که به دلیل آبگیری سد رخ خواهد داد، سبب نابودی بناهای سنگی فرسوده پاسارگاد بهویژه آرامگاه کوروش خواهد شد.
گذرگاه تاریخی عشایر(دست کم در حال حاضر ۴ ایل هنوز از آن استفاده میکنند) و مراتع و محل اطراق آنها در تنگه بلاغی به طور کامل به زیر آب خواهد رفت و به روند زندگی مردم این منطقه آسیب شدیدی وارد خواهد آمد.
5)توسعه دانشگاه آزاد
مثالهای فوق بیشتر بر تاثیرات پروژههای عمــرانـی بــر منــابـع و زیرساختهای فرهنگی متمركز بود. در حالیكه آثار این پروژهها تنها به آثار تاریخی فرهنگی محدود نیست و در سطح ارزشها و شیوه زندگی نیز اثر گذار است. بارزترین نمونه این مورد را میتوان به پیامدهای ناشی از گسترش دانشگاه آزاد در ایران اشاره كرد. بنیانگذاران دانشگاه آزاد با نیت گسترش و توسعه دانشگاه و ارتقای سطح كمی و كیفی آموزش در ایران اقدام به تاسیس و توسعه این دانشگاه كردند. اما این اقدام آنها نتایج ناخواسته فراوانی داشت كه تاثیرات فرهنگی آن شدیدترین پیامد بود. با گسترش روز افزون این دانشگاه در بسیاری از شهرهای كوچك و در برخی مناطق روستایی و با ورود دانشجویان كلانشهرها و به خصوص تهرانیها به این واحدها، تغییر و تحولات بسیاری در شیوه زندگی، نحوه پوشش و ارزشهای خانوادگی حاكم بر این محیطها پدیدار شد.
در بسیاری از شهرهای ایران با تاسیس دانشگاه آزاد و در طول چند سال نحوه پوشش بسیاری از زنان و نگرش بسیاری از مردان نسبت به خانواده تغییر كرده است. این تغییرات به گونه ای بوده است كه در مواردی مردم محلی به نحوه عملكرد این دانشگاه معترض بوده اند. البته در حال حاضر پوشش بد مختص دانشجویان دانشگاه آزاد نیست و با توجه به گسترش دانشگاه پیام نور، درباره این دانشگاه و دیگر دانشگاههای دولتی نیز صادق است. اما از آنجا كه دانشگاه آزاد در این راه پیشقدم بوده است، معمولا بیشتر تغییر و تحولات فرهنگی تحت تاثیر گسترش این دانشگاه شكل گرفته است.
جمع بندی و نتیجه گیری
نمونههای انجام شده و تاریخچه پیدایش اندیشه پیوست فرهنگی جملگی نشان میدهد كه مقصود از پیوست فرهنگی ، بیشتر ناظر به حالت دوم است و بنابراین پیوست فرهنگی با هدف كاهش پیامدهای منفی فرهنگی طرحهای عمرانی انجام میشود.
با این حال پیوست فرهنگی اساسا پدیده جهان سومی است و به طور كلی در كشورهای توسعه یافته چنین مقوله ای وجود ندارد. یك پاسخ ساده و ابتدایی درباره علت این مسئله آن است كه توسعه در جهان توسعه یافته امری درونی و نشات گرفته از فرهنگ این جوامع است و بهصورت طبیعی تعارضی میان فرهنگی كه چنین توسعهای را ایجاد كرده است وجود نخواهد داشت. اما برای كشورهای جهان سوم توسعه امری وارداتی است كه معمولا با تقلید از غرب صورت میگیرد و درست به همین خاطر نیز ارتباط آن با فرهنگ بومی مشخص نیست و در موارد متعددی باعث تضعیف فرهنگ بومی میشود. در چنین وضعیتی پیوست فرهنگی میكوشد میزان این تضعیف را كاهش دهد.