نوسازی بافت پیرامون حرم رضوی قربانی استراتژی نادرست
نویسنده : جوادحاتمی - مجیدخبیری
۲۱ سال از مطرح شدن پروژه بازسازی و نوسازی بافت فرسوده اطراف حرم مطهر رضوی در مشهد می گذرد اما در این طرح ملی هنوزمسائل زیادی باقی مانده است. شاید اگر آن روزها نگاهی عمقی به این طرح می شد، اگر با برنامه ریزی و تدبیر و نگاه ملی کار کلید می خورد، اگر طرح حمایت می شد و با استراتژی مناسب پیش می رفت شرایط از آنچه امروز هست بهتر می بود.
روزنامه خراسان به قدمت این طرح گزارش ها و مطالب متنوعی را در حوزه مشکلات اجرایی، چالش های فرهنگی، اجتماعی، معماری و ... تهیه و منعکس کرده است و پیگیری ها و انتقادهای مکرر روزنامه از نحوه ساخت و سازهای اطراف حرم مطهر و طرح دیدگاه های نخبگان در مورد فقدان نگرش جنبه های تمدن سازانه و معماری متناسب با هویت پایتخت معنوی ایران و وقوع فاجعه ای تاریخی در این محدوده و موضوع تراز صفر طرح در نگاه اقتصادی در دوره های مختلف ادامه داشته و این نگرانی همچنان وجود دارد.
اگر چه متولیان پاسخ سوالات ما را طی این مدت به ظرفیت محدود کارشناسی واجرایی کشور در حوزه معماری اسلامی و مشکلات تامین مالی و همکاری نکردن دستگاه های دولتی احاله کرده اند به اعتقاد ما این مباحث در جای خود بسیار مهم و البته در صورت وجود نگاه ملی قابل رفع است.
در طرحی که در سال ۱۳۵۰ برای مشهد تهیه شده بود، راه حل هایی برای اصلاح معابر و رفع کاستی ها ارائه شده بود اما در سال ۱۳۶۷ که عمر ۲۰ ساله این طرح به پایان نزدیک شده بود، مشاوران و کارشناسان به این نتیجه رسیدند که تمام پیش بینی های قبلی و راه حل های ارائه شده محقق نشده است و خرابی ها و معضلات بیشتر شده است؛ دلیل آن هم کاهش جمعیت این محدوده بوده است، زیرا خانه های فرسوده و غیرقابل سکونت و بزهکاری نیز زیاد شده بود. لذا مشاوران این طرح جدید به این جمع بندی رسیدند که با طرح های رایج امکان اصلاح این منطقه وجود ندارد و باید طرح خاصی برای بافت فرسوده اطراف حرم مطهر تهیه کرد. همان جا اشاره می کنند که سازوکارهای شهرداری هم قابل اجرا نیست و باید متولی و مجری خاصی برای آن در نظر گرفته شود. مهندس «سیدمحمدپژمان» شهردار سابق مشهد می گوید: بر همین اساس مرحوم کازرونی در نامه ای خطاب به مقام معظم رهبری از ایشان اجازه خواستند تا برای رفع نارسایی هایی که دیوار به دیوار حرم مطهر قرار گرفته اند، اقدام جدی صورت بگیرد. ایشان هم پس از موافقت، این کار را موجب اجر و ثواب دانستند زیرا کلید ی ترین و محوری ترین سیاست این طرح، اصلاح امور این منطقه برای خدمت رسانی و رفاه و آسایش زائران است.
شرایط اطراف حرم مطهر رضوی
وی می گوید: نتایج مطالعه اولیه این طرح بسیار جالب بود؛ اول این که این بافت یک بافت ارگانیک بود، یعنی شبکه معابر آن مانند رگ های بدن دارای یک نظم هندسی مشخص نیست و اکثر معابر باریک و بن بست بوده و امکان رفت و آمد و تردد وسیله نقلیه وجود ندارد. ۵۰ درصد قطعه های این بافت زیر صدمتر است. کمترین مساحت حدود ۱۱ متر و قطعات ۲۰ متری، ۳۰ متری و ... که هیچ قابلیتی برای اصلاح ندارد. ۷۰ درصد ابنیه موجود در این بافت بیشتر از ۳۵ سال عمر دارند، به لحاظ معماری و مصالح بسیار نامرغوب هستند و با یک زلزله جزئی، به تلی از خاک تبدیل می شوند. به غیر از ۵ یا ۶ بنا که به لحاظ معماری ارزشمند بود و میراث فرهنگی آن ها را در اختیار داشت، این بافت هیچ بنای ارزشمند دیگری نداشت. حداکثر ارتفاع 1.2 طبقه بیشتر نبود ولی به صورت ریزدانه و با تراکم جمعیتی بالای ۷۵ درصد این املاک در اختیار ورثه است و یکی از دلایل ریز شدن زمین ها، همین وراثتی بودن و مشکلات بین وراث بوده است.
به گفته «پژمان» زیرساخت ها بسیار خراب و در مرز حداقل هاست و به علت مشکلات معابر، امکان خدمت رسانی هم وجود ندارد؛ امکان تردد وسایل امدادی و آتش نشانی یا حتی وسایل حمل زباله وجود نداشت، زباله ها را با وسایل کوچک مانند گاری جمع می کردند و به جایی که امکان آمدن خودروی حمل زباله وجود داشت می بردند. تنگی معابر به حدی بود که خاطرم هست وقتی شخصی فوت می کرد برای تشییع جنازه دچار مشکل می شدند و تابوت در بعضی از مسیرها نمی پیچید. مسیرها به حدی پیچیده بود که برای آدرس دادن هم دچار مشکل می شدید. در اوایل انقلاب مهندسین شرکت گاز اجازه گازرسانی به این مناطق را نمی دادند زیرا به دلیل وضعیت ارگانیک آن، لوله های گاز مانند یک بمب خواهند بود که در اطراف حرم مطهر قرار گرفته است ولی با فشارهای سیاسی مجبور به گازرسانی شدند.
تمرکز انواع بزهکاری های اجتماعی
وی می افزاید: در حوزه اجتماعی مدیر کل دادگستری آن زمان اشاره می کرد که بیش از ۷۰ درصد جرایم استان خراسان بزرگ در مشهد اتفاق می افتد و جالب تر این که بیش از ۶۰ درصد این جرایم در همین مناطق اطراف حرم صورت می گرفت. مجموعه ای از جرایم متعدد مانند اعتیاد، فساد جنسی، قاچاق، سرقت، زورگیری، مال خری و انواع و اقسام فجایع دیگر. بسیاری از این منازل به دلیل فرسودگی و نبود امکان زندگی، به محل نگهداری گوسفند تبدیل شده بودند. روستاییانی که به شهر مشهد کوچ می کردند در این مناطق ساکن می شدند و اهالی قدیمی و اصیل، آن جا را ترک می کردند. به دلیل نوع بافت و سردرگمی معابر، محلی مناسب برای اختفای مجرمین و رفت و آمدهای مشکوک شده بود که نیروی انتظامی امکان ورود به آن را نداشت. زائران بسیاری در این مناطق مورد آزار قرار می گرفتند و اتفاقات زشت و زننده دیگر.
کمترین بهره برداری اقتصادی از مرغوب ترین اراضی
او می افزاید: به لحاظ اقتصادی هم کمترین کارکرد و بهره برداری ممکن از این اراضی صورت می گرفت در حالی که این منطقه در جوار حرم مطهر قرار دارد. کاسبی بسیاری از اهالی منطقه، اجاره دادن این منازل با حداقل امکانات و شرایط نامساعد به مسافران و زائران بود و هنوز هم این موضوع ادامه دارد.
به گفته وی با این اتفاقات این طرح با مطالعات بسیار و برنامه ریزی و مدیریت وزارت راه و شهرسازی و تصویب شورای عالی شهرسازی در حال انجام است. وظیفه ما هم عمل کردن به این طرح بود و اگر کسی انتقادی به این موضوع دارد آن را به مراجع مربوط منعکس کند. این انتقادات بررسی و در صورت لزوم، بازنگری های لازم انجام می شود ولی تا زمانی که طرح بهتری جایگزین این طرح نشده است موجب تضعیف و تخریب آن نشوند. عباراتی که در روزنامه خراسان چاپ می شود مانند «فاجعه جبران ناپذیر» که اولین بار توسط سردبیر روزنامه مطرح شد مورد پذیرش شهرداری نیست؛ وی می گوید: ما که برخلاف منافع این شهر و این ملت عملی انجام نمی دهیم، این طرحی بوده که مجموعه کارشناسی کشور به آن رسیده است و ما تنها مجری این طرح هستیم. این برخورد با این کار مطالعه و کارشناسی شده و با این مبانی مشخص، فقط باعث تشویش ذهن مردم و سرمایه گذاران می شود. این طرح از هیچ جا بودجه ای دریافت نکرده است؛ دولت که پس از چند سال پی گیری، با تامین بودجه موافقت نکرد، پس از آن درخواست وام کردیم که آن هم مورد پذیرش واقع نشد. ما برای تامین هزینه های آن، از سازوکار اوراق مشارکت استفاده کردیم. کسی که قصد خرید اوراق مشارکت داشته است با دیدن این حرف و حدیث ها و گزارش های رسانه ای می گوید جایی که در آن فاجعه در حال اتفاق افتادن است و همه هم برخلاف آن موضع گیری کرده اند، احتمال این که سرمایه گذاری به شکست بینجامد، زیاد است.
نگاه دولت ها
از بودجه ۱۷۰ میلیارد ریالی سال ۷۷ و ۲۴۰ میلیارد ریالی سال ۷۸ شهرداری مشهد هم چیزی به این طرح نرسید و لذا تصمیم بر آن شد که اجرای پروژه با تراز مالی صفر به شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران واگذار شود. در دولت «سیدمحمدخاتمی» با وجود اینکه مقدمات لازم برای اجرای طرح نوسازی فراهم شده بود انتظارات متولیان به دولت منعکس شد و هیئت وزیران در 81.11.13 درخصوص حمایت از طرح با کمک ها و حمایت هایی به صورت تسهیلات و ... موافقت کرد. لایحه نحوه حمایت از طرح نیز در مجلس به تصویب رسید.
متاسفانه هیچ کمکی از ناحیه دولت صورت نگرفت و حتی وعده کمک ۱۰۰ میلیاردی هم محقق نشد.
انتظار بود دولت لااقل اعتبارات تملک و خرید املاک در مسیر معابر و خیابان ها، فضای سبز و کاربری های خدمات عمومی را تامین کند ولی...
اجرای کامل قانون حمایت از طرح بهسازی و نوسازی مصوب مجلس در 84.10.20 و تاسیس صندوق طرح و واریز ۱۰ درصد از درآمد حاصل از فروش اراضی استان خراسان رضوی متعلق به دولت از سال ۸۵ و همچنین کمک از طریق تامین مبلغ ۲۰ میلیارد تومان در ابتدای تاسیس صندوق ، انتخاب سازمان مجری طرح به عنوان نماینده ویژه رئیس جمهور طبق اصل ۱۲۷ قانون اساسی برای تسریع در اجرای طرح، اختصاص مبلغ ۳۰۰ میلیون دلار از منابع صندوق ذخیره ارزی یا فاینانس برای تامین پروژه های دارای توجیه اقتصادی نیز به جایی نرسید. اختصاص یک ردیف اعتباری ویژه برای بافت حرم مطهر رضوی هم خواسته پیگیرانه مسئولان استانی و نمایندگان بود که ره به جایی نبرد.
در دولت احمدی نژاد هم اولین جلسه هیئت وزیران در جواربارگاه رضوی (84.6.3) ۲ مصوبه داشت؛ نخست ایجاد ردیف ملی مبلغ ۲۵۰۰ میلیارد ریال برای ۵ سال جهت احداث و تعریض شبکه معابر، اجرای تاسیسات زیربنایی، فضای سبز و ... و دوم تامین ۳۰۰ میلیون دلار از محل اعتبارات صندوق ذخیره ارزی برای احداث فضاهای اقامتی و مسکونی مناسب طی ۵ سال.
در یازدهمین سفر استانی دولت احمدی نژاد که به خراسان رضوی انجام شد نیز اختصاص ۳۰ میلیون دلار به شهرداری مشهد برای اجرای پارکینگ های طبقاتی اطراف حرم و ۳۵۰ میلیون دلار برای نوسازی بافت فرسوده با اولویت بافت پیرامون حرم مطهر رضوی مصوب شد ولی ...
بارها وزرا، استانداران و مدیران کشوری از این طرح بازدید کرده و وعده پیگیری داده اند ولی خیلی از این وعدهها عملی نشده است.
شرایط امروز پروژه
مهندس «برزویی» مدیرسازمان مجری طرح نوسازی وبهسازی بافت پیرامون حرم رضوی نیز می گوید: طرح نوسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا(ع) در محدوده ای به وسعت ۳۶۶ هکتار از بافت مرکزی مشهد در پی درخواست وزیر وقت مسکن و شهرسازی مرحوم کازرونی از مقام معظم رهبری و تاکید معظم له از سال ۷۲ شروع شد و طی چند نوبت، طرح های اصلی تجدیدنظر شده و تاکنون پیشرفت فیزیکی 5۵ درصدی داشته است. به گفته وی این محدوده که 42 هکتار آن متعلق به آستان قدس رضوی است و مابقی محدوده اجرای طرح است شامل ۱۳ هزار و ۲۰۰ پلاک ریزدانه است، که ۷۵ درصد ورثه ای و ۸۳ درصد هم زیر حد نصاب ۱۵۰ متری است. وی با اشاره به راهبردهای این طرح در سه حوزه رفاه و آسایش زائر، توسعه حرم و اجرا با هماهنگی آستان قدس تصریح کرد: سازمان مجری در قالب هیئت مدیره ای با حضور نمایندگان آستان قدس رضوی، شهرداری مشهد و اداره راه و شهرسازی فعالیت دارد و براساس طرح طاش که مشاور در سال ۷۴ ارائه داده، اجرا می شود و از کمک های دولتی خبری نیست.
از کمک های دولتی خبری نیست
وی با اشاره به این که طبق قانون باید هزینه زیرساخت های این طرح از سوی دولت تامین می شد ولی در دولت های پیشین، تراز طرح، صفر اعلام شد افزود: از کمک های دولتی به پروژه خبری نیست و بارها هم در پاسخ به پیشنهادهای ما اعلام شده که طرح دارای ظرفیت بالایی است و باید خودگردان باشد. به گفته وی براساس طرح تفصیلی و برنامه ریزی انجام شده این طرح به ۴ قطاع بزرگ تقسیم و الگوی مرکزی - شعاعی طرح مجموعه حرم مطهر است و با توجه به این الگوی شعاعی و نسبت دوری و نزدیکی بافت از بارگاه مطهر رضوی کیفیت و چگونگی تخصیص فضا در ۳ حوزه زیارت، اقامت - زیارت و اقامت مشخص شده است. برزویی با اشاره به این که وظیفه سازمان مجری طرح بازگشایی خیابان ها و مهیا کردن زمینه سرمایه گذاری در منطقه است اظهار کرد: ۳۶۵ پروژه در محدوده طرح پیش بینی شده که تاکنون بیش از ۱۲۰ پروژه اجرایی شده است. به گفته وی ۸۳ هکتار از این محدوده به پروژه های انتفاعی از جمله هتل و مراکز اقامتی و ۱۷۰ هکتار نیز به فضای سبز، فضاهای خدماتی، معابر و کاربری های جانبی اختصاص دارد.
فاجعه در بهترین زمین
حجت الاسلام والمسلمین دکتر «محمدحسین حسین زاده بحرینی» نماینده مشهد و کلات در مجلس شورای اسلامی نیز از منتقدان این طرح ملی است. او چندی قبل در گفت وگوی اختصاصی با خراسان صریح و دلسوزانه گفت: الان فاجعه ای که در اطراف حرم مطهر دارد اتفاق می افتد این است که بهترین زمین های شهر با قیمت مناسب آزادسازی می شود و بلافاصله بعد از آزادسازی، بدون کمترین توجهی به هدف، کارکرد و ماموریت اصلی مشهد برای ساخت هتل های مجلل و مراکز تجاری گران قیمت به سرمایه گذاران واگذار می شود. در این مورد با شورای شهر و شهرداری هم مفصل صحبت و اعلام خطر کرده ام که این مسیر نادرست است. البته توجیه آن ها این است که باید هزینه های سنگین طرح بازسازی بافت فرسوده اطراف حرم را از محل فروش همین زمین ها و صدور مجوزهای تجاری و اقامتی تامین کنیم.
وی افزود: معنای صریح این حرف این است که نوع کاربری، تعداد طبقات، طراحی داخلی، تعداد ستاره و خلاصه همه مختصات سازه هایی را -که قرار است بر روی این قطعه زمین که اگر معرفت داشته باشیم، قطعه ای از بهشت است- ساخته شود، معیاری اقتصادی مثل نرخ بازگشت داخلی پروژه تعیین می کند و لاغیر! من این موضوع را به رئیس جمهور هم گفته ام. زمین های اطراف حرم مطهر که الان دارد آزادسازی می شود، با سازه هایی که قرار است روی آن ساخته شود، دیگر هیچ وقت قابل آزادسازی مجدد نخواهد بود. بنابراین، وظیفه داریم که از این فرصت تاریخی بی بدیل بهترین استفاده را ببریم و اراضی آزاد شده متصل به حرم را به گونه ای شایسته و متناسب با هدف و ماموریت اصلی مشهد مدیریت کنیم. اگر روال فعلی ادامه پیدا کند این زمین ها فقط به محلی برای اسکان و خرید زائران مرفه و متوسط به بالا تبدیل می شود. با این کار ما نوعی گسست فرهنگی را هم به وجود می آوریم. حرم مطهر مرکز معنویت و نور است. از حرم که خارج می شویم نباید بلافاصله وارد فضایی بشویم که هیچ تناسبی با معنویت و نورانیت حرم نداشته باشد. متاسفانه شاهد احداث اماکنی در این محدوده ها هستیم که این گسست فرهنگی را دامن می زند. شما چند سال آینده از حرم که خارج می شوید با مراکز تجاری و اقامتی گران قیمتی مواجه خواهید شد که زمینه ساز ارتباط صمیمی زائر با امام نیست و چه بسا غفلت آور و رقیب زیارت هم باشد.
حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدحسین حسین زاده بحرینی اظهار داشت: با دیگر نمایندگان محترم مشهد هم مطرح کردم که ما به عنوان نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی باید به آن ورود جدی پیدا کنیم و حتی اگر لازم باشد از مقام معظم رهبری استمداد کنیم. چون بالاخره نباید این قضیه به این شکل ناهنجار در مشهد ادامه یابد و بعد در شرایطی قرار بگیریم که قابل برگشت نباشد.
نماینده مشهد و کلات در مجلس شورای اسلامی مدعی است: واقعیت این است که ما هم اکنون در شرایطی نیستیم که انتظار داشته باشیم تامین مالی این طرح از محل بودجه عمومی دولت انجام شود. اما باید این باور ایجاد شود که پروژه بازسازی اطراف حرم مطهر یک پروژه ملی است و دولت نمی تواند نسبت به آن بی توجه باشد. البته هیئت محترم دولت در سفرهای استانی که به مشهد داشته اند، بودجه هایی را وعده داده اند ولی به طور عمده پرداخت نشده است.
وی با طرح این سوال «که هدف اصلی و ماموریت ذاتی مشهد کجای این محاسبه قرار دارد؟» اظهار داشت: فاجعه این است که ما داریم همین منطق اقتصادی را در بافت اطراف حرم مطهر پیاده می کنیم. من معتقدم نسل آینده ما را به خاطر این عملکرد مؤاخذه خواهند کرد و ما پاسخ قانع کننده ای نخواهیم داشت. آیندگان به ما خواهند گفت که شما در بازسازی اطراف حرم مطهر به ماموریت اصلی مشهد و اقتضائات شهر امام هشتم توجه نکردید. اکنون که این زمین ها انشاءا... با رضایت مالکان آن ها آزاد شده است، باید بهترین مدیریت هم بر بازسازی آن اعمال شود. من تاکید دارم که این زمین ها براساس قانون باید با رضایت مردم آزاد شود. به طور قطع معنا ندارد که برای بهسازی بافت اطراف حرم مطهر اقدامی خلاف موازین شرعی و قانون انجام شود که حتما مسئولان ذیربط به این نکات توجه کافی داشته اند و دارند.
استمداد سوگمندانه از مجلس و دولت
نماینده مشهد در مجلس شورای اسلامی چندی قبل نیز در نطق میان دستور خود از نمایندگان، دولت و نهادهای مسئول برای توجه به مسائل و نیازهای مشهد استمداد طلبید. حجت الاسلام والمسلمین دکتر بحرینی ضمن اشاره به پروژه توسعه بافت پیرامونی حرم مطهر گفت: آسیب شناسی این پروژه عظیم ملی و اسلامی در «استراتژی نادرست» آن خلاصه می شود.
وی گفت: مرکز ثقل حضور این خیل عظیم زائران در مشهد، محدوده ای محیط بر حرم مطهر، به وسعت حدود ۳۶۰ هکتار است که در تقسیمات شهری مشهد به عنوان منطقه ثامن شناخته می شود. اما متاسفانه، به لحاظ بافت شهری، جزو قدیمی ترین و فرسوده ترین مناطق مسکونی تجاری کشور است و معابر تنگ و غیراستاندارد، واحدهای مسکونی و زائرسراهای مخروبه و ناهنجاری های اجتماعی ناشی از آن، فضای ناخوشایندی را در مجاورت یکی از شکوهمندترین حرم های اهل بیت(ع) فراهم آورده و به بزرگ ترین مانع برای پذیرایی کریمانه از میهمانان حضرت رضا(ع) مبدل شده است.
نماینده مردم مشهد و کلات خاطرنشان کرد: بیست و یکسال پیش با موافقت و تاکید مقام معظم رهبری، عملیات بهسازی منطقه ثامن آغاز شد و امروز پس از گذشت دو دهه، ضمن تقدیر و تشکر از تلاش های خالصانه همه دست اندرکاران اجرای این پروژه بزرگ، سوگمندانه باید اعتراف کنیم که گام هایی که در این مسیر برداشته شده است، هم از جهت کمی و هم از جهت انطباق با نیازهای زائران، ناکافی بوده است. وی با اشاره به موانعی که باعث شده است تلاش های شبانه روزی مجریان طرح در ۲۱ سال گذشته از اثربخشی کافی برخوردار نباشد، گفت: آسیب شناسی این پروژه عظیم ملی و اسلامی در «استراتژی نادرست» آن خلاصه می شود.
استراتژی انتخاب شده، اجرای طرح با «تراز مالی صفر» بوده است؛ به این معنی که باید هزینه های سرسام آور ایجاد معابر، تاسیسات و اماکن عمومی جدیدالاحداث ، از محل درآمدهای حاصل از خود طرح تامین شود. با انتخاب این راهبرد، عملا موازین اقتصادی بر الزامات فرهنگی غلبه کرد و طرحی صد در صد فرهنگی به پروژه ای عمدتا اقتصادی تقلیل یافت.
بسیاری از پروژه های خرد و کلانی که در منطقه ثامن در حال اجراست، توسط سرمایه گذاران با خط کش «نرخ بازگشت داخلی سرمایه» که معیاری صرفا اقتصادی است انتخاب شده و همین امر، وجهه فرهنگی منطقه ثامن را تحت الشعاع خود قرار داده است.
راه خروج از بن بست
بحرینی افزود: خروج از این بن بست یک راه بیشتر ندارد و آن، تغییر استراتژی حاکم بر طرح و تلقی آن به مثابه طرحی ملی و بین نسلی است که هم دولت، هم مجلس و هم نهادهای محلی نسبت به آن عمیقا احساس مسئولیت کنند و من به عنوان نماینده شهر حضرت رضا(ع) از مقام معظم هبری، از تولیت معزز آستان قدس رضوی، از دولت خدمتگزار و از نمایندگان ولایتمدار ملت برای تسریع در بازسازی منطقه ثامن و جلوگیری از تبدیل آن به یک منطقه توریستی بی هویت استمداد می طلبم این تصور غلط که بهسازی بافت پیرامونی حرم حضرت رضا(ع) و زمینه سازی برای پذیرایی کریمانه از زائران، وظیفه ای صرفا منطقه ای است و نهادهای فرامنطقه ای بالاخص دولت و مجلس در این زمینه وظیفه ای برعهده ندارند، باعث شده که ۲۱ سال بعد از آغاز این پروژه و بعد از ۳۵ سال از پیروزی انقلاب اسلامی، مشهد همچنان شرمنده میهمانان حضرت رضا(ع) باشد و قصه پرغصه بودجه زیارت، شاهدی بر حاکمیت این تصور نادرست بر دستگاه برنامه ریزی و بودجه بندی در دولت محترم است.
نوروزی: مشکل نبود مدیریت است
مهندس «احمد نوروزی» شهردار سابق مشهد و مدیرعامل شرکت عمران و مسکن سازان منطقه شرق درباره وضعیت بازسازی بافت های فرسوده به ویژه بافت اطراف حرم مطهر رضوی می گوید: از زمان مرحوم کازرونی که در سال ۷۱کار را آغاز کرده بود تا سال ۷۷ که شهرداری مشهد را تحویل گرفتم زمان زیادی گذشته بود اما در بافت فرسوده اطراف حرم مطهر کار خاصی انجام نشده بود با این وضعیت به دنبال راهکار جدیدی رفتیم. وی اظهار می دارد: در آن زمان این بحث را مطرح کردیم که مشکل بافت های فرسوده به خصوص بافت فرسوده اطراف حرم مطهر پول نیست ، بلکه مشکل نبود مدیریت، برنامه ریزی و مکانیزم اجرایی مشخص است به همین دلیل باید به سمت استفاده از سازوکار اجرایی مشخص می رفتیم زیرا ۸ سال به دنبال دریافت کمک های دولتی بودیم ولی هیچ توفیقی در این راه به دست نیامده بود.
سرمایه گذاری دولت، این جا جواب نمی دهد
وی درباره حضور دولت در طرح بازسازی بافت فرسوده می گوید: این که دولت همه جا سرمایه گذاری کند شاید جواب ندهد، البته شهرداری هم توان مالی زیادی برای احیای بافت های فرسوده ندارد و باید به سراغ استفاده از پتانسیل موجود در منطقه رفت، در بافت فرسوده اطراف حرم مطهر پتانسیل هایی وجود دارد که نباید آن را نادیده گرفت و آن حضور جمعیت میلیونی زائران امام رضا(ع) است که نیاز به محل اقامت و خدمات دیگری دارند که باید در بافت پیرامون حرم مطهر ایجاد شود.
به همین دلیل تصمیم گرفتیم با پتانسیل هایی که در بافت پیرامون حرم مطهر وجود داشت این بافت را بازسازی کنیم و برای این کار تراز صفر را در نظر گرفتیم البته باید بگویم تراز مالی صفر «فی نفسه» بد نیست زیرا نباید جایی که طرح می تواند توجیه اقتصادی داشته باشد از منابع شهرداری و دولت استفاده کرد بلکه منابع شهرداری و دولت در جایی باید هزینه شود که پتانسیل اقتصادی ندارد مانند حاشیه شهر. «نوروزی» درباره راه برون رفت از وضعیت فعلی اظهار می کند: در زمان حضورم در شهرداری مشهد یکسری ساختارها را ایجاد کرده و بحث تراز صفر و مکانیزم های آن را تعریف کردم، اما یک مقوله در بازسازی بافت فرسوده بسیار مهم است و آن استفاده از مشارکت مالکان و بهره مندی از ارزش های افزوده و ساماندهی سرمایه های خرد است، به عنوان مثال در طرح «مجد» که در حال اجراست ما نیامدیم فقط یک پروژه عمرانی را اجرا کنیم بلکه خواستیم یک الگوی مناسب ارائه دهیم، الگویی که قابلیت اجرای حداقل ۵۰نمونه دیگر را داشته باشد که اکنون می گویم قابلیت اجرای پروژه هایی مانند «مجد» با استفاده از پتانسیل مشارکت مردم در بافت های فرسوده شهر مشهد وجود دارد.
شهردار سابق مشهد می گوید: به نظر من باید از پتانسیل مشارکت مردم استفاده کرد، حتی نظر مهندس آخوندی وزیر راه و شهرسازی نیز درباره بازسازی بافت های فرسوده استفاده از سرمایه گذاری سرمایه گذاران است اما برای این کار طرح باید اقتصادی باشد وگرنه نمی توان برای پروژه ها سرمایه گذار پیدا کرد.
سهام پروژه؛ راهکار برون رفت از شرایط موجود
مهندس «احمد نوروزی» می گوید: در بافت فرسوده باید به شهروند محوری و مردم محوری توجه داشت و مکانیزمی را اتخاذ کرد تا زمینه حضور و مشارکت اکثریت مردم را در پروژه های بازسازی بافت های فرسوده فراهم کنیم که یکی از راهکارها می تواند «سهام پروژه» باشد که ما در پروژه «مجد» این کار را انجام داده و پول خرد کارمندان را با مشارکت دادن آن ها در سهام پروژه جمع آوری کردیم که کار بی سابقه ای است. به گفته وی یکی دیگر از راه ها مشارکت دادن مالکان در پروژه های بازسازی بافت فرسوده است در حالی که در گذشته به مالکان گفته می شد حتما باید ملک خود را واگذار کنند و بروند در حالی که باید آن ها را در پروژه ها شریک کنیم، سومین راهکار در بازسازی بافت های فرسوده این است که در مقابل مردم انعطاف داشته باشیم و روش های مختلفی را برای مشارکت آن ها ایجاد کنیم به عنوان مثال ما در بازسازی و بازگشایی بافت فرسوده خیابان «مجد» روش های مختلفی را طراحی کردیم و هر مالکی را که در این منطقه ملک داشت براساس تقاضایی که داشت در پروژه مشارکت دادیم.
«نوروزی» در ادامه می افزاید: متاسفانه ما ادبیات کار کردن با مردم را بلد نیستیم، در بافت فرسوده اطراف حرم مطهر تفکر ما این است که مالکان آدم های ضعیفی( از نظر مالی) هستند، در حالی که هیچ ثروتمندی در مشهد نمی تواند املاک آن ها را به تنهایی خریداری کند، ما در هر پروژه ای فقط باید برای تملک زمین میلیاردها تومان هزینه کنیم، پس می بینیم این افراد جمعا بسیار توانمند هستند و باید به آن ها به صورت یک سرمایه اجتماعی نگاه کنیم و راهکارهایی را به کار بگیریم و این سرمایه ها را وارد صحنه کنیم، برای این کار باید مطالعات اجتماعی انجام دهیم و گام به گام کارهای خود را اصلاح کنیم و از آن تملک صد در صدی که در گذشته در شهرداری و وزارت مسکن انجام می شد دوری کنیم و مردم را در پروژه ها شریک کنیم حتی یک قدم فراتر رفته و در برنامه ریزی و مشاوره از آنها نیز نظر خواهی کنیم.
مشکل احیای بافت فرسوده مختص مشهد نیست
مشکل احیای بافت فرسوده مختص مشهد نیست
دکتر بهمن آرمان اقتصاددان و کارشناس درباره وضعیت بازسازی بافت فرسوده می گوید: بافت های فرسوده فقط محدود به شهر مشهد نیست و در سراسر کشور به دلیل ساخت و سازهای غیرفنی و توسط مردمی که دارای توان علمی کافی نبوده اند ساختمان ها به گونه ای ساخته شده که با استانداردهای روز همخوانی ندارند و برای زندگی هم مناسب نیستند، اکنون در همه کشورهای جهان ساخت واحدهای مسکونی توسط شرکت های بزرگ انجام می شود زیرا می توانند هزینه ها را پایین آورده و نوآوری های تکنولوژیکی داشته باشند اما با وجود استفاده از این روش حتی در کشورهای حاشیه خلیج فارس و ترکیه و اخیرا عراق که شرکت های بزرگ اقتصادی سرمایه پروژه های بزرگ ساختمان سازی را تامین می کنند در ایران هنوز ساختمان سازی ها به جای این که توسط بنگاه های بزرگ اقتصادی انجام شود ۹۰درصد توسط مردم انجام می شود که این خود مشکلاتی را به وجود می آورد.
وی می افزاید: میدان شهدای مشهد یکی از بافت های فرسوده ای است که بازسازی شده ولی هر چه که دقت کنیم هنوز بافت های فرسوده زیادی در اطراف میدان شهدا و حرم مطهر وجود دارد که این بافت های فرسوده را نمی توان بدون مشارکت مردم بازسازی کرد.
زمانی شرکت توس گستر و شرکت ثامن می خواستند با انبوه سازی بافت پیرامون حرم مطهر را اصلاح کرده و تبدیل به آن چیزی کنند که در شأن مردم شهر مشهد است اما موفق نبودند و دلیل آن این است که نتوانستند با ارائه برنامه های مشخص منابع مالی مناسب را تامین کنند.
شرکت های خارجی ۶ماهه برج ۱۶ طبقه تحویل می دهند
دکتر «آرمان» اضافه می کند: در کنار این مشکل ما نتوانسته ایم از ابزارهای امروزی در ساخت و ساز استفاده کنیم. اکنون در شهر جدید پرند تهران شرکت های ترکیه ای، ساختمان های ۱۶طبقه می سازند و هر ۶ماه یک برج ۱۶ طبقه را تحویل می دهند ولی ما به دلیل این که نتوانسته ایم تراکم سرمایه در بافت فرسوده اطراف حرم مطهر به وجود بیاوریم، طبیعتا نمی توانیم توقع اجرای کارهای بزرگ را از شخصی سازی ها داشته باشیم، بنابراین باید به سمت ایجاد تراکم سرمایه برویم البته کنش و واکنش هایی با شهرداری ها وجود دارد و همین خود یکی دیگر از مشکلات کشور ما در ساخت و سازها است که متاسفانه در شهر مشهد با نظراتی که من از مردم شنیده ام عنوان می شود شهرداری یکی از عوامل بزرگ چوب لای چرخ گذاشتن انبوه سازی و اجرای پروژه های بزرگ در شهر مشهد است که باید مورد بررسی قرار بگیرد که دلیل این کار چیست؟
من معتقدم در بازسازی بافت فرسوده اطراف حرم مطهر و یا در سایر مناطق باید از سرمایه مردم استفاده شود که این کار هم فقط با جلب اعتماد آن ها امکان پذیر است، ما باید از گذشته درس گرفته و در نهایت راهی را برویم که مردم با دیدن پروژه هایی مانند «مجد» که در بافت فرسوده احداث شده است اعتمادشان جلب و اقدام به سرمایه گذاری کنند.
تشکیل شرکت سهامی عام
آرمان اضافه می کند: تنها راه حل برطرف شدن مشکل بافت های فرسوده مشهد به خصوص اطراف حرم مطهر تشکیل یک شرکت سهامی عام با سرمایه اولیه ۵هزار میلیارد ریال است که در ابعاد شرکت های بورسی رقم قابل توجهی نیست. در این باره آستان قدس رضوی، شهرداری مشهد و سایر نهادهای دیگر مانند شرکت توس گستر و شرکت عمران مسکن سازان منطقه شرق که پروژه «مجد» و «سارا» را اجرا کرده به عنوان موسس شرکت عمل کرده و دارای سهام ممتاز برای اداره و مدیریت شرکت باشند و در نهایت مابقی سهام حدود ۴هزار تا ۴هزار و ۵۰۰میلیارد ریال سهام نیز به مردم عرضه شود البته برای این کار باید پروژه هایی مشخص و تعریف و مطالعات اقتصادی، اجتماعی آن ها انجام شده و سود سهام از همان ابتدا مشخص شود.
به نظر من بازسازی بافت فرسوده باید از دست دولت دور باشد و راهکارهای انگیزشی مناسبی برای تشکیل شرکت سهامی عام به این بزرگی تدارک دیده شود که یکی از آن ها می تواند واگذاری تراکم های بالا باشد. وی می افزاید: شهر مشهد از نظر پراکندگی جمعیت در هر کیلومتر پایین تر از استانداردهای بین المللی بوده و شهر به صورت افقی گسترش پیدا کرده است بنابراین باید برای جلوگیری از این وضعیت و استفاده از تکنولوژی های جدید توسط شرکت های بزرگ و ایجاد انگیزه، شهرداری مشهد هزینه فروش تراکم برای ساختمان های بالای ۱۵طبقه را به صورت پلکانی و با توجه به افزایش طبقات به جای افزایش، کاهش بدهد تا هزینه های احداث و بازسازی کاهش پیدا کند زیرا این کار ایجاد کننده انگیزه برای مشارکت مردم است.
مشکل بافت فرسوده حرم رضوی تراز صفر آن است
یک عضو شورای اسلامی شهر مشهد هم مشکل اصلی بافت فرسوده اطراف حرم امام رضا(ع) را تراز مالی صفر آن بیان می کند.
«محمد سهیلی» می افزاید: در اجرای این طرح قرار نیست که سرمایه گذاری از سوی دولت و مجموعه های دیگر انجام شود و با وجود این مشکل باید رویکرد جدیدی را با مشارکت شهروندان در این موضوع پیش بینی کنیم تا سرعت و تحولی در این مجموعه ایجاد شود. پیش از این در مجموعه بافت فرسوده بنا بر خرید زمین، املاک و یا تجمیع املاک بوده که در این موضوع باید رویکرد عوض شود و بنا را بر مشارکت شهروندان بگذاریم و در این صورت است که سرعت رشد این پروژه افزایش می یابد. نایب رئیس کمیسیون برنامه، بودجه و امور اداری تصریح می کند: البته تغییر این رویکرد چند سال زمان می خواهد که امیدواریم این اتفاق هر چه زودتر عملیاتی شود.
استاد دانشگاه فردوسی مشهد خاطرنشان می کند: در پروژه بافت فرسوده حرم رضوی در صورت مشارکت شهروندان هزینه سرمایه گذار به زیر 10 درصد کاهش می یابد؛ همچنین در صورت مشارکت مردم در پروژه بافت فرسوده هزینه ها به شدت کاهش یافته و در نهایت باعث تسریع در رشد این پروژه خواهد شد.
تراز صفر اقتصادی، دلیل غفلت از مسائل اجتماعی
تراز اقتصادی صفر در طراحی بافت اطراف حرم مطهر یکی از ملاک های اصلی بوده و مسائل اجتماعی برای طرح ریزان کم رنگ تر بوده است.
«محمدرضا مسعودی» رئیس مرکز طراحی و مطالعات پروژههای شهری شهرداری مشهد نیز دریکصد و هفتاد و ششمین هم اندیشی دفتر مطالعات فرهنگی اجتماعی شهرداری مشهد با عنوان «چیستی، ضرورت والزامات پیوست فرهنگی- اجتماعی در پروژه های شهری»درباره موضوع نوسازی بافت اطراف حرم رضوی میگوید: باید تفکرات علوم انسانی و مهندسی به یکدیگر نزدیک شود و با زبان مشترکی با یکدیگر گفت و گو کنند.وی افزود: مسئولان و متخصصان ازتهیه پیوست فرهنگی و اجتماعی برای برخی پروژه ها غفلت کرده اند، البته در ماهیت و متن برخی پروژه ها این پیوست فرهنگی و اجتماعی وجود دارد و به پیوست نیاز ندارد.
مسعودی با بیان این که برخی انتقادها از طرح نوسازی بافت پیرامون حرم مطهر با نگاه اجتماعی و جامعه شناسانه وجود دارد، اظهار داشت: ازدیدگاه اجتماعی انتقادهای زیادی از این طرح وجود دارد ولی باید مسائل مختلف را با هم مد نظر قرار دهیم در این طرح تراز اقتصادی صفر برای طراحان یکی از ملاک های اصلی بوده است.
بافت فرسوده اطراف حرم رضوی بزرگ ترین پروژه
عمرانی شهری کشور
عضو کمیسیون فرهنگی شورای اسلامی شهر مشهد نیز گفت: بافت فرسوده اطراف حرم رضوی بزرگ ترین پروژه عمرانی شهری کشور است که باید مورد توجه قرار گیرد.
"سیدجلال فیاضی "اظهار داشت: به تعبیر من بافت فرسوده حرم رضوی پیشانی نظام است زیرا ما می توانیم با پیشرفت در بافت های فرسوده پیرامون حرم مطهر کارآمدی نظام را سالانه به 30 میلیون ایرانی نشان دهیم. وی با بیان اینکه مسئولان نظام خدمت به مشهد را خدمت به ملت ایران می دانند، افزود: با توجه به اینکه هر سه سال معادل تمام مردم ایران به مشهد سفر می کنند، مسئولان با خدمت به شهر مشهد در واقع به کل ملت ایران خدمت کرده اند. فیاضی با اشاره به اینکه در خصوص بافت فرسوده پیرامون حرم رضوی یک اشتباه بزرگ رخ داده، اضافه کرد: این طرح در 17 سال پیش با تراز مالی صفر بسته شد و این در حالی است که هیچ بافت فرسوده ای در سطح جهان با تراز فیزیکی صفر ساخته نمی شود و در نتیجه باید برای هر کاری ابتدا از همان محل درآمد کسب شود که این کار بسیار سختی است. وی ادامه داد: امروز با این مشکل بخش خصوصی در اطراف حرم امام رضا(ع) کمتر سرمایه گذاری می کند و عمده سرمایه گذاران شبه دولتی هستند. عضو کمیسیون فرهنگی شورای شهر مشهد اظهار کرد: اینکه مطرح می شود باید از بلندمرتبه سازی در اطراف حرم رضوی جلوگیری شود، مطلب درستی است اما با تراز فیزیکی صفر، سرمایه گذار مجبور است برای درآمدزایی خود هتل های چند طبقه بسازد و اگر قرار بر این باشد که از بلندمرتبه سازی در اطراف حرم جلوگیری شود باید زمین و پروانه ساخت رایگان به سرمایه گذاران بخش خصوصی داده شود.
وی با تاکید بر اینکه گره طرح بافت فرسوده حرم با از بین رفتن تراز فیزیکی صفر باز خواهد شد، خاطرنشان کرد: امروز حرم حضرت معصومه (س) ردیف بودجه مستقل دارد و سالانه حدود 40 میلیارد تومان پول از دولت دریافت می کند و این در حالی است که حرم امام هشتم (ع) با وجود 30 میلیون زائر، بودجه ای دریافت نمی کند.
پیشرفت پروژه اطراف حرم امام رضا (ع)
نیازمند حضور سرمایه گذاران
وزیر راه وشهرسازی نیز چندی قبل در بازدید از طرح نوسازی و بهسازی بافت فرسوده اطراف حرم مطهر رضوی درباره راه های تامین اعتبار منابع مالی آن گفت: حضور فعال سرمایه گذاران در اجرای پروژه های مشارکتی و انتشار اوراق مشارکت می تواند در پیشرفت و توسعه بافت های فرسوده موثر باشد.
عباس آخوندی اظهار کرد: برنامه ریزی جهت احیای بافت فرسوده از مطالبات مردمی است و یکی از برنامه های اساسی وزارت راه وشهرسازی بررسی معضلات و مشکلات بافت های فرسوده و ارائه راهکارها و پیشنهادات برای بهسازی آنهاست.
وی افزود: محدوده پیرامونی حرم مطهر حضرت علی بن موسی الرضا (ع) به دلیل فرسودگی ابنیه و کمبود امکانات نیاز به بهسازی دارد و برای گسترش حیات شهری و توسعه اقدامات فرهنگی این امر ضروری است.
وزیر راه و شهرسازی با بیان اینکه 360 طرح تجاری اقامتی در منطقه ثامن درحال احداث است، گفت: تاکنون 167 طرح اجراشده وبه بهره برداری رسیده و از 13 هزار پلاک موجود در بافت فرسوده 9000 پلاک آن در طرح بهسازی قرار گرفته است.
اهداف کلی وعمومی این طرح شامل برجسته کردن نقش فرهنگی-مذهبی حرم مطهر حضرت رضا (ع) به مثابه یکی از قطب های جهان اسلام، تثبیت و تبیین جایگاه مجموعه حرم مطهر حضرت رضا (ع) در سه مقیاس بین المللی، ملی و محل، تاکید بر اهمیت و ارزش بی مانند مجموعه زیارتی حرم مطهر حضرت رضا (ع) در نظام شهری مشهد و برقراری ارتباط سازمان یافته میان مجموعه زیارتی و بافت شهری مشهد است.
همچنین ایجاد فضایی معاصر برای برگزاری مراسم زیارت و ایجاد یک مجموعه ممتاز شهری در تعادل فضایی با مجموعه حرم مطهر حضرت رضا (ع) با کیفیت ممتاز ارزش های طراحی شهری از دیگر اهداف کلی وعمومی طرح نوسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر رضوی است.
جان کلام
شواهد و ظواهر امر نشان می دهد که طی دو دهه نوسازی بافت پیرامون حرم رضوی استراتژی نادرستی بر این روند حاکم بوده و این پروژه تا به امروز قربانی این استراتژی شده است، بسیاری از صاحب نظران «تراز صفر» را عامل به مشکل خوردن این طرح ملی می دانند، نتیجه تراز صفر این است که شهرداری و سازمان مجری در اجرای طرح به این سمت رفتهاند که سرمایه گذار را وارد عرصه کنند و سرمایه گذار هم فقط به توجیه اقتصادی و انتفاع خود فکر و توجه می کند در حالی که بافت پیرامون حرم مطهر رضوی باید با نگاهی ملی و در نظر گرفتن شرایط فرهنگی، معماری اسلامی و... نوسازی و از این حالت خارج شود.بافت پیرامونی حرم مطهر امام رضا(ع) درپایتخت معنوی ایران از چنان اهمیت فرهنگی، انقلابی، ملی و تاریخی برخوردار است که با آن به عنوان یک مسئله فرا ملی و تاریخی برخورد کنیم.