بحرانهای جمعیتی به روایت آمار
نویسنده : وجیهه محسنی
پیرشدن جمعیت از جمله چالش هایی است که امروز بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای توسعه یافته با آن مواجهند؛ چالشی که به دنبال کاهش نرخ جمعیت و رشد منفی آن اتفاق می افتد و توقف و کاهش رشد اقتصادی، کاهش بهره وری، افزایش آمار بازنشستگان و کاهش آمار شاغلان، پایین آمدن نرخ مشارکت اقتصادی و اجتماعی و افزایش هزینه های درمان و بیمه از مهم ترین پیامدهای آن است. جامعه ای که در مسیر پیرشدن پیش می رود به طور حتم چشم انداز امیدوارکننده ای در بسیاری از حوزه ها اعم از اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، امنیتی و ... ندارد. کشور ما ایران نیز به لحاظ روند رو به کاهش نرخ رشد جمعیت در صورت تغییر مسیرندادن در حوزه جمعیت در آینده ای نه چندان دور بحران سالمندی را تجربه خواهد کرد؛ تجربه تلخی که بسیاری از کشورهای توسعه یافته اکنون با تبعات آن درگیرند و سیاستگذاری هایشان برای عبور از آن نیز تاثیری نداشته است و همچنان در آرزوی افزایش جمعیت مولد و جوان و کنترل بحران سالمندی به سر می برند. بحرانی که ما هنوز آن را جدی نگرفته ایم در حالی که در آینده چالش های متعدد و هزینه های فراوانی را به جامعه و کشور تحمیل خواهد کرد. براساس آمار جمعیت بالای ۶۵سال در سال ۵۵جمعیتی 3.5 درصدی را شامل می شد که در سال ۹۰ به 5.7 درصدرسیده است.
روند تغییرات جمعیت در گروه های عمده سنی ۱۳90-۱۳55
سال جمعیت
۰-۱۴سال جمعیت
۱۵-۶۴ سال جمعیت ۶۵سال و بالاتر
۱۳۹۰ 23.4 70.9 5.7
1385 25.1 69.7 5.2
1375 39.5 56.1 4.3
1365 45.5 51.5 3.0
1355 44.5 52.0 3.5
درحال حاضر هرم سنی در کشور در حال حرکت از ساختاری کاملاً جوان به سوی ساختاری سالخورده است که این روند با مشاهده نمودار 1 و جدول 2 کاملا گویاست.
براساس پیش بینی سازمان ملل جمعیت بالای ۶۰سال ایران در سال های ۲۰۱۱ تا ۲۰۵۰ با رشد ۲۶درصدی به ۳۳درصد کل جمعیت می رسد که رتبه سوم جهان را از نظر سرعت پیرشدن به خود اختصاص می دهد.
افزایش طول عمر، کاهش نرخ باروری و افزایش سن افراد متولد شده در دوره رشد سریع جمعیت، ۳عاملی است که در روند پیرشدن جمعیت نقش دارند به نظر می رسد کاهش نرخ باروری در کشور تاثیر مهمی در حرکت به سمت پیرشدن جمعیت دارد.
آهنگ رشد جمعیت در سال های بعد از انقلاب و دهه ۶۰ عزم مسئولان را برای کاهش نرخ جمعیت و اعمال سیاست های کنترل جمعیت و تنظیم خانواده برانگیخت و سیاست های جمعیتی به گونه ای اعمال شد که نرخ 3.91درصدی رشد جمعیت در بازه زمانی سال ۵۵ تا ۶۵ به نرخ رشد 1.96 درصد در دهه ۶۵ تا ۷۵، نرخ رشد1.61 درصد در دهه ۷۵ تا ۸5 و 1.3درصد در بازه زمانی ۸۵ تا ۹۰ رسید در حالی که بر اساس برنامه ریزی ها سیاست های کاهش نرخ جمعیت که قرار بود در عرض ۲۵سال اجرا شود و اکنون به نرخ 2.1 درصد برسد با شتاب طی ۶سال اجرا شد و اکنون نرخ رشد جمعیت به جای 2.1 درصد به 1.29 درصد رسیده است.(جدول 3 و نمودار 2)
از سوی دیگر طی دهه های اخیر به دلایلی از جمله افزایش میزان باسوادی زنان (۵۲درصد در سال ۶۵ و ۸۰درصد در سال ۸۵)، توسعه شهرنشینی (۶۰درصد در سال ۶۵ و ۶۸ درصد در سال ۸۵)، افزایش سن ازدواج ( به ترتیب برای مردان و زنان ۲۴ و 19.7 در سال ۶۵ و 26.5 و 23.1 در سال ۸۵ و 26.7 و 23.4 در سال ۹۰)، توسعه اشتغال زنان (6.1 درصد در سال ۶۵ و 9.5 درصد در سال ۸۵)، گرایش زنان به تحصیلات و آموزش عالی (4.7 درصد در سال ۶۵ و ۲۰ درصد در سال ۸۵) تغییر کارکرد خانواده، توسعه اقتصادی و ... شاهد کاهش سریع میزان باروری بوده ایم. به گونه ای که براساس آمارها میزان باروری که در سال ۴۵، 7.7 فرزند برای هر زن و در سال ۵۵، 6.3 و در سال ۶۳، 6.9 فرزند بود از سال ۶۳ با آغاز روند کاهش نرخ جمعیت به 5.5 فرزند در سال ۶۷ رسید و با اعمال سیاست های کنترل موالید و تنظیم خانواده این رقم در سال ۷۹ به 2.17 و در سال ۸۵ به 1.8 فرزند رسید.
روند رو به کاهش نرخ باروری در ایران که از سوی بانک جهانی نیزدر سال ۲۰۱۰ اعلام شده در نمودار 3 مشخص شده است. نمودار شماره 4 نیز مقایسه ای از نرخ باروری در ۴۹کشور جهان است که ایران در زمینه نرخ باروری قبل از چین در پایین ترین نرخ باروری است.
نتایج پیش بینی های سازمان ملل در سال ۲۰۱۰ درباره تحولات باروری نشان می دهد که در هر سه سناریوی رشد پایین، متوسط و بالا برای جمعیت ایران، تا سال ۱۴۲۰ سطح باروری در ایران به سطح جانشینی افزایش نخواهد یافت. (جداول 4-5-6)جدول شماره7 تحولات جمعیتی کشورهای ایران، آمریکا، آلمان، انگلیس، فرانسه وژاپن را بر اساس 4 سناریوی سازمان ملل مبتنی بر رشدکم ، متوسط، بالا و ثابت درسالهای 1390 و 1480 هـ . ش نشان میدهد.
جمعیت شناسان برای تحلیل و تبیین تحولات جمعیتی از نظریه گذار جمعیتی استفاده می کنند. گذار جمعیتی ناظر بر انتقال جوامع از یک الگوی کنترل طبیعی جمعیت به کنترل ارادی جمعیت است. در گذار اول جمعیتی، انتقال از یک الگوی کنترل طبیعی باروری به کنترل ارادی، سطح باروری به تدریج کاهش می یابد اما بالاتر از سطح جانشینی است. در گذار دوم جمعیتی، باروری به سطح جانشینی (میزان باروری کمتر از 2.1) می رسد و تداوم پیدا می کند. مهم ترین مسائل و چالش های گذار اول جمعیتی رشد بی رویه جمعیت کشورها، افزایش جمعیت زیر ۱۵ سال، افزایش نیازهای بهداشتی، افزایش جمعیت متقاضی آموزش عمومی، اهمیت پیدا کردن خدمات تنظیم خانواده و کنترل موالید و افزایش بعد خانوار است. اما مرحله گذار دوم جمعیتی شامل چالش های جمعیتی (مثل بحران کاهش میزان باروری، کاهش نیروی در سن کار، بحران سالمندی، افزایش مهاجرت بین المللی و تغییرات هویتی و فرهنگی) چالش های فرهنگی اجتماعی (مثل بحران ساختاری خانواده، شکاف نسلی، کاهش حمایت خانواده از سالمند و کاهش تدریجی سرمایه های اجتماعی) و چالش های اقتصادی، سیاسی و امنیتی است. در جدول شماره 8 مراحل سالمندی جمعیت و مدت زمان عبور از یک مرحله به مرحله بعد برای 9 کشورمشخص شده است.نگاهی به نمودارها و جداول مربوط به تحولات جمعیتی که از سوی سازمان های متولی همچون سازمان آمار ارائه شده است نشان می دهد که کشور ما با ادامه روند فعلی و در آینده ای نه چندان دور با شتاب به سوی بحران پیر شدن جمعیت و کاهش نیروی جوان پیش می رود و این هشداری است که باید از سوی مسئولان و مردم جدی گرفته شود.