دكترفوادایزدی عضو هیات علمی گروه مطالعات جهان دانشگاه تهران:
تعداد بازدید : 0
«توافق ژنو »سه مشکل اصلی دارد
دولت آمریکا نمی تواند تحریم های بانکی و نفتی مصوب کنگره را در گام نهایی لغو کند
دكتر فواد ایزدی را شاید بتوان از آن دسته منتقدان توافق ژنو دانست كه در نقد خو د از این توافق به طور مستند به نكاتی در متن و اظهارات مقام های غربی و به ویژه آمریكایی اشاره می كند نگاه او برخلاف بسیاری از منتقدان كه صرفا معطوف به متن توافق خارج از شرایط پیرامونی این توافق می باشد نیست .وی علاوه بر برشمردن اشكلات این توافق به نكات قوت آن نیز اشاره می كند اما هشدار های جدی را درباره نكاتی در این توافق بیان می كند كه تامل برانگیز است . بخشی از دیدگاه های دکتر فؤاد ایزدی عضو هیات علمی گروه مطالعات جهان دانشگاه تهران درباره توافق ژنو كه در قالب مقاله و مصاحبه مطرح شده از نظرتان می گذرد .
نکات منفی توافق نامه ژنو
توافق نامه ژنو دارای سه مشکل اصلی است:
۱. ابتدا اینکه هدف اصلی مذاکرات هسته ای برداشتن تحریم های بانکی و نفتی علیه ایران است، اما متاسفانه این هدف حتی در گام نهایی توافق نامه نیز محقق نمی شود. در متن چهار صفحه ای توافق نامه، هر جا کلمه تحریم ها (sanctions) به میان آمده است، عبارت هسته ای (nuclear-related) با آن همراه شده است. به عبارت دیگر در گام نهایی، و پس از انجام تمام تعهدات ایران بر اساس توافق نامه، فقط تحریم های هسته ای سازمان ملل، تحریم-های هسته ای چندجانبه، و تحریم های هسته ای ملی برداشته خواهد شد. در نتیجه تحریم های بانکی و نفتی مصوب کنگره آمریکا، در جای خود محفوظ خواهد ماند و به این موضوع در ذیل خواهیم پرداخت. متأسفانه در برخی از بخش-های ترجمه رسمی توافق نامه ژنو توسط وزارت امور خارجه ایران اشتباهاتی به چشم می خورد. چرا که از قید کلمه «هسته ای» برای تحریم های چندجانبه و ملی در متن اصلی صرف نظر شده است.
در متن اصلی توافق نامه در صفحه چهار آمده است:
Comprehensively lift UN Security Council، multilateral and national nuclear-relate sanctions، including steps on access in areas of trade، technology، finance، and energy، on a schedule to be agreed upon.
ترجمه وزارت امور خارجه به شرح زیر است: «به طور همه جانبه تحریم های هسته ای شورای امنیت سازمان ملل متحد و تحریم های چندجانبه و تحریم های ملی را برداشته و از جمله گام هایی برای دسترسی به حوزه های تجاری، فناوری، مالی و انرژی را بر مبنای یک برنامه تنظیمی که در خصوص آن توافق به عمل خواهد آمد را اتخاذ نماید. »
در واقع در تمام قسمت های متن توافق نامه که بحث برداشته شدن تحریم ها به میان آمده است، کلمه تحریم با کلمه هسته ای همراه شده است. توجه به این نکته لازم است که در متن تحریمهای نفتی و بانکی که توسط کنگره آمریکا به تصویب رسیده است، جدای از موضوع هسته ای، ادعاهایی در رابطه با حقوق بشر و حمایت ایران از تروریسم مطرح شده است. حقیقت امر این است که تحریم های نفتی و بانکی با سه بهانه به تصویب رسیده اند، بنابراین، حتی اگر ایران برنامه هسته ای خود را به طور کامل و برای همیشه متوقف کند، آمریکا بدون نقض توافق نامه ژنو می تواند با دو بهانه دیگر خود یعنی موضوعات حقوق بشر و حمایت از تروریسم، به تحریمهای بانکی و نفتی که بیشترین مشکل را برای مردم ایجاد کرده ادامه دهد.
این نکته ای است که در جلسه استماع کمیسیون روابط خارجی سنای آمریکا در تاریخ ۱۱ مهر ۱۳۹۲ (۳ اکتبر ۲۰۱۳) توسط سناتور باب کورکر به آن اشاره شده است. سؤالی که سناتور کورکر از خانم وندی شرمن، معاون سیاسی وزارت خارجه آمریکا و رئیس تیم مذاکره کننده آمریکایی حاضر در کنفرانس ژنو می پرسد، این است: آیا به تیم ایرانی گفته شده است که مسئله تحریم های آمریکا در سه موضوع بوده و با تعطیلی برنامه هسته ای ایران، دو موضوع دیگر همچنان بر روی میز باقی خواهد ماند؟ خانم شرمن در جواب اظهار می کند که این نکته با شفافیت به طرف ایرانی گفته شده است. گفتنی است این متن توسط «سرویس اخبار فدرال» (Federal News Service)، که مسئول پیاده کردن جلسات کنگره درآمریکاست، پیاده شده است: «سناتور کورکر: آقای رئیس، من بسیار کوتاه عرض می کنم. می دانم پانل دیگری هم باید داشته باشیم. اما می خواهم سوالی از معاون وزیر امور خارجه بپرسم. می دانید، امروز و اینجا در باره موضوع هسته ای و مسائل مهم دیگر خیلی صحبت کردیم. اما اگر مذاکره کنیم و به برنامه هسته ایشان پایان دهیم، یا باعث عقب گرد قابل ملاحظه ای در برنامه- هایشان شویم، باز هم کشوری دشمن را مقابل خود خواهیم داشت. آن ها حامیان تروریسم دولتی هستند و سابقه وحشتناکی در حقوق بشر دارند. بنابراین می دانم شما به دنبال این هستید که تلاش کنید از طریق مذاکره، تحریم ها تا حدودی کاهش یابد. اما واقعیت این است که آنطور که قوانین تحریم ها نوشته شده، آن ها نه تنها باید برنامه هسته ای خود را از بین ببرند، بلکه باید تروریسم را هم نفی کنند. و من نمی دانم این مذاکرات چطور همزمان با توجه به این امور پیش می رود و برای تضمین چه کار خواهید کرد – چون، باز هم آنطور که قوانین تحریم ها نوشته شده، این تحریم ها را نمی توان لغو کرد مگر اینکه تمام آن شرایط حاصل شود. و اینطور به نظر من می رسد که ما فقط در یک مسیر حرکت می کنیم، مسیر بسیار خوبی است اما نمی دانم چگونه می -خواهید به مسائل دیگر بپردازید. »
خانم شرمن:« ما با ایرانی ها شفاف بوده ایم و گفته ایم که در اینجا در مورد برنامه هسته ای-شان و تحریم هایی که مربوط به برنامه هسته ای آنهاست، صحبت می کنیم؛ و خاطرنشان ساختیم تحریم های موجود در مورد اقدامات حقوق بشر و اقدامات تروریستیشان همچنان بر روی میز است، دقیقاً به خاطر آنچه که شما به آن اشاره کردید، مبنی بر اینکه باید پیشرفت، آنهم پیشرفت چشمگیری در باب حقوق بشر داشته باشند؛ نباید دیگر از تروریسم حمایت کنند؛ و در حقیقت نباید آن منطقه از جهان و بسیاری از دیگر نقاط جهان را بی ثبات کنند. »
۲. نکته منفی دوم این توافق نامه، مشروط شدن حق غنی سازی ایران به نظر موافق آمریکاست. به این نکته در پاراگراف چهارم صفحه آخر اشاره شده است با این مضمون که این توافق نامه باید «متضمن یک برنامه غنی سازی باشد که توسط طرفین تعریف می شود»، این جمله به روشنی بیان می کند که هر یک از طرفین می توانند تعریف خاص خود را داشته باشند، به عبارت دیگر تحقق غنی سازی، مشروط به تأمین نظر مثبت طرف مقابل است.
جان کری نیز به این نکته در جلسه استماع کمیسیون روابط خارجی مجلس نمایندگان آمریکا در تاریخ ۱۹ آذر ۱۳۹۲ (۱۰ دسامبر ۲۰۱۳) اشاره کرده است.
کری:« علاوه بر این، توافق نامه در مورد پتانسیل غنی سازی در آینده، دست کم چهار بار تصریح می کند که باید «با توافق طرفین» باشد - سه یا چهار بار در آن پاراگراف این نکته بیان شده. باید در مورد غنی سازی توافق شود. اگر ما موافقت نکنیم، این غنی سازی انجام نمی شود. آقای رئیس، غنی سازی به توافق نهایی بستگی دارد. نه، موضوع غنی سازی قطعی نیست. اگر به توافق نامه نگاه کنید - من برایتان از روی توافق نامه می خوانم، آخرین پاراگراف می گوید «مستلزم یک برنامه غنی سازی با توافق طرفین با پارامترهای مورد توافق دو طرف، مطابق با نیازهای عملی است.» این مفهوم بسیار مهم است. باید به چیزهایی که عملا نیاز است مربوط باشد که ممکن است آن ها دلیلی برایش بیاورند و استدلال کنند که به آن نیاز دارند، مثل تحقیقات پزشکی و یا چیزهایی شبیه این. اما این امر می تواند بسیار محدود باشد. سپس در توافق نامه آمده است «با محدودیت های توافق شده درباره حوزه و سطح فعالیت های غنی سازی، و ظرفیت و جایی که انجام می شود و ذخایر اورانیوم غنی شده برای یک دوره که باید درباره آن توافق شود.» بنابراین در متن یک، دو، سه، چهار مرتبه «توافق طرفین» یا «با توافق در باره آن» وجود دارد. »
کری: «نیازهای عملی چیست؟ شاید کمی تحقیقات در حوزه پزشکی. یا تأمین سوخت کافی در برنامه تولید برق مورد توافق که ممکن است در کنسرسیومی با افراد دیگری انجام شود، افرادی که کاملا به عملکرد و نتایج آن اشراف دارند. »
وقتی فلان مسئول می آید ومی گوید ما حق غنی سازی را نگه می داریم واین خط قرمز ماست، این حق نیاز به توافق طرف مقابل دارد وگرنه ما اجازه حق غنی سازی نخواهیم داشت. البته دو نوع غنی سازی داریم: صنعتی و غیرصنعتی و غنی سازی صنعتی است که برای کشور قدرت می آورد . چند سال است آمریکا می گوید که ایران یک نیروگاه دارد و سوخت آن را هم روسیه می دهد پس دیگر چه نیازی به غنی سازی دارد؟ و این نکته را در توافقنامه مکتوب کردند و ما هم آن را امضا کردیم.
در جلسه استماع ۲۱ آذر کمیسیون بانکداری سنا، سناتور جان تس تر نیز نیازهای عملی ایران را زیر سوال می برد و وندی شرمن به عنوان مسئول تیم مذاکره کننده در پاسخ چنین می گوید: آخرین سوال. ایران چهارمین ذخایر نفت جهان را دارد و دومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی. چرا باید ایران به انرژی هسته ای علاقه نشان دهد؟ »
شرمن: «این پرسش بسیار خوبی است. این سوالی است که ما بار ها و بار ها از آن ها پرسیده ایم. و به همین دلیل این «برنامه اقدام مشترک» می گوید ما می خواهیم بدانیم نیازهای عملی آن ها چیست. چون، کاملا صادقانه بگویم، برای ما روشن نیست که چرا آن ها باید ۱۹۰۰۰ سانتریفیوژ داشته باشند، چرا باید یک انبار مواد غنی شده ۳. ۵ درصد بخواهند، چرا به راکتور هسته ای اراک نیاز دارند. و به این ترتیب، این چیزی است که ما می خواهیم از طریق رسیدن به یک توافق جامع روی آن کار کنیم. افرادی هستند که ذهنیت اصلاح طلبانه تری دارند، اما یک باور عمومی در میان مردم ایران است که حق غنی سازی برای خود قائل هستند. ایالات متحده بر این باور نیست که هر کشوری حق غنی سازی دارد. اما ایرانی ها به این حق قائل هستند و به فرهنگ مقاومت خود افتخار می کنند و در برابر تغییر می ایستند و به خصوص نمی خواهند تمام آنچه را که ایالات متحده برای آن ایستادگی می کند، بپذیرند، بنابراین بر روی اصول خود بسیار ثابت قدم هستند. »
۳. به نظر می رسد آمریکا نه تنها قصد دارد با استفاده از توافق ژنو، کنترل و مدیریت برنامه هسته ای ایران را در دست گیرد، بلکه علاقه مند است در این راستا محدودیت های مورد نظر خود را در پروژه های نظامی و موشکی کشور نیز اعمال کند. اجبار ایران به پذیرش پروتکل الحاقی در گام آخر توافق نامه نیز از همین منظر قابل تحلیل است. در جلسه استماع بالا، سناتور جک رید به این موضوع اشاره می کند و خانم شرمن اینگونه پاسخ می دهد. سناتور رید: «خانم شرمن، وقت خیلی کمی دارم، شاید این موضوعی که مطرح می کنم، موضوع پراهمیتی باشد، اما در مورد این مسئله از توافق اولیه، هیچ چیزی – هیچ پیشنهادی در باره برنامه نظامی آن ها، به خصوص در اطراف پارچین وجود ندارد. می توانید خیلی سریع به ما بگویید چه اتفاقی خواهد افتاد؟ »
خانم شرمن: «در واقع، سه بخش در توافق نامه وجود دارد که از احتمال جنبه های نظامی برنامه ایران صحبت می کند. در پاراگراف اول، که در باره داشتن توافق جامع است، به تمام نگرانی های باقی مانده توجه شده است، که اشاره ای است به ابعاد نظامی احتمالی آن ها. این پاراگراف در باره نیاز به در نظر گرفتن عملکردهای گذشته و حال سخن می گوید که از اصطلاحات آژانس بین المللی انرژی اتمی برای ابعاد نظامی احتمالی، از جمله پارچین است. این توافق نامه همچنین می گوید که باید به قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل متحد قبل از توافق جامع توجه شود و قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد به طور خاص به قابلیت موشک های بالستیک آن ها توجه دارد. بنابراین ما گفتگویی مستقیم با ایران در مورد تمام این مسائل داشته ایم. آن ها معنی کلمات توافق نامه را کاملا درک می کنند. و ما قصد داریم از تلاش های آژانس بین المللی انرژی اتمی برای مقابله با ابعاد نظامی احتمالی، از جمله پارچین حمایت کنیم. »
نکات مثبت توافق نامه ژنو
نکات مثبت مذاکرات ژنو در چهار بخش کلی خلاصه می شود:
۱. با امضای این توافق نامه، جایگاه ایران در حوزه دیپلماسی عمومی برای مخاطب غربی ارتقا پیدا کرده است. تا قبل از این توافق، تصویر عمومی ایران در رسانه های غربی، تصویری غیرقابل انعطاف و خصمانه بود که با مذاکره و تفاهم میانه ای ندارد. اما این تصویر با پیشرفت مذاکرات کمرنگ تر و به واکنشی علیه «ایران هراسی» که حاصل تلاش رسانه های بیگانه بود، تبدیل شد. با برقراری این ارتباط، مردم این کشور ها نیز دریافتند می توان با ایران گفتگو کرد و به توافق رسید.
۲. منزوی شدن بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر رژیم صهیونیستی یکی دیگر از نکات مثبت این توافق است. درحقیقت، تلاش رژیم صهیونیستی و لابی آن برای منزوی کردن ایران جواب معکوس داشته است، به طوری که نزدیک ترین هم پیمان این رژیم نیز در رابطه با نوع برخورد با ایران از نظر روش با این رژیم اختلاف دارد. البته همانطور که اشاره شد، این اختلاف در حوزه روش ها است و نه در حوزه اهداف. نتانیاهو معتقد است که ایران نباید هیچگونه توانمندی هسته ای داشته باشد، در حالیکه اوباما استدلال می کند، از آنجاکه توانمندی هسته ای در ایران بومی شده است، بهترین گزینه، مدیریت این توانمندی توسط آمریکا است. اختلاف بین تیم اوباما و نمایندگان مرتبط با لابی اسراییل در کنگره نیز از این زاویه قابل بررسی است.
۳. مذاکرات ژنو فرصت ایجاد اختلاف در میان اعضای ۱+۵ را تقویت می کند. در جلسه استماع کمیسیون امور خارجی مجلس نمایندگان آمریکا در تاریخ ۱۹ آذر ۱۳۹۲ (۱۰ دسامبر ۲۰۱۳)، جان کری دقیقاً به این نکته اشاره می کند. به گفته وی برخی از اعضای ۱+۵ در ژنو، با شرایط بسیار راحت تری آمادة توافق با ایران بودند و امتیازهای گرفته شده از ایران در این توافق نامه نیز حاصل تلاش آمریکا بوده است. به همین دلیل، امکان استفاده از اختلاف موجود در مجموعه ۱+۵ وجود دارد. کری در این جلسه اذعان می دارد تصویب تحریمهای جدید خود مانعی برای اجماع بین اعضای ۱+۵ است و این اختلاف موجب هدایت روسیه، چین و برخی از کشورهای اروپایی گروه ۱+۵ به سوی تعاملات اقتصادی با ایران، خارج از چارچوب توافق نامه ژنو خواهد شد.
۴. آخرین نکته مثبت این توافق نامه از دیدگاه نگارنده، پذیرش ضمنی غنی سازی در ایران در سطح ۵درصد و در طی شش ماه اجرای توافق ژنو است. برخلاف موضع گیری های ده ساله اخیر آمریکا مبنی بر عدم داشتن هر گونه حق غنی سازی، صدور این مجوز شش ماه، گامی رو به جلو تلقی می شود، و این موفقیت حاصل مقاومت رهبری، مردم و دولت-های پیشین است. در جلسه استماع ۱۹ آذرماه ۱۳۹۲ نیز، از جان کری سؤال می شود: چرا آمریکا بر خلاف موضع گیری سابق در حوزه غنی سازی، با غنی سازی ۵درصددر ایران به طور ضمنی موافقت کرده است؟ وی پاسخ می دهد، امکان تکرار رویه گذشته مبنی بر منع کامل غنی سازی در ایران، دیگر عملی نیست. البته همانطور که پیش از این ذکر شد، حق غنی سازی ایران در گام نهایی توافق نامه مشروط به نظر مثبت دولت آمریکا شده است.
نتیجه گیری:
لغو تحریمهای هسته ای در گام نهایی منهای برداشته شدن تحریمهای بانکی و نفتی کنگره گشایش چندانی در وضعیت اقتصادی جامعه ایجاد نخواهد کرد. این انتظار وجود داشت که در قبال امتیاز مهمی که در رابطه با مشروط شدن حق غنی سازی کشور به طرف مقابل داده شده، دست کم باید تحریم های اصلی نفتی و بانکی در گام نهایی برداشته می شد. جدای از موضوع هسته ای به نظر می رسد مقامات آمریکایی علاقه مندند توافق ژنو اولین قدم در تغییر ماهیت دولت ایران باشد. این نکته ای است که تاماس فریدمن، سرمقاله نویس روزنامه نیویورک تایمز، در سرمقاله این روزنامه در تاریخ ۲ آذرماه ۱۳۹۲ (۲۳ نوامبر ۲۰۱۳) به آن اشاره می کند. اگر ما بتوانیم یک معامله هسته ای بی عیب و نقص با ایران داشته باشیم که همزمان راه ایران را برای بازگشت به اقتصاد جهانی باز کند، مقامات دولت آمریکا امیدوارند گروههای ذی نفع من جمله بازیگرانی که خواهان تعامل با آمریکا و غرب هستند در داخل ایران قدرت بگیرند و شروع به تغییر ماهیت رژیم کنند. در جلسه استماع ۲۱ آذر کمیسیون بانکداری سنای آمریکا دیوید کوهن، معاون وزارت خزانه داری این کشور که همراه وندی شرمن به این جلسه دعوت شده به موضوع استفاده از فشارهای مردمی برای تغییر سیاستهای دولت ایران نیز اشاره می کند:
کوهن:« اولین گام «طرح اقدام مشترک» شرایط اقتصادی ایران را بهبود نمی بخشد، اما مردم ایران با شور و هیجان از آن استقبال کردند، چرا که به اعتقاد من نگاه مردم ایران به این مسئله، از منظر نشانه ای از پتانسیل بهبود اقتصادی است که در پیش رو دارند. بنابراین صادقانه بگویم تصور می کنم چنانچه در طی شش ماه آینده، با توجه به آنچه که مردم ایران از فحوای «طرح اقدام مشترک» دریافته اند، چنانچه دولت ایران به طور جدی در مورد برنامه هسته ای وارد مذاکره شود تا تحریم های واقعی را بردارند، با توجه به پتانسیل موجود، دولت با اعمال فشار مضاعف مردم روبرو خواهد بود، فشار آنهم از نوعی که شاهد آن بودیم که منجر به انتخاب روحانی شد، فشار اضافی برای سوق دادن دولت ایران به سمت انجام کاری که برای توجه به نگرانیهای ما لازم است. »
بنابراین به نظر می رسد گره زدن معیشت مردم به موفقیت در مذاکرات هسته ای بازی در زمین آقای کوهن است.
معتقدم توافق ژنو به دغدغه اصلی ایران نپرداخته است. در متن اصلی توافق صحبت از تحریم های هسته ای است. وقتی شما با این گزاره مواجه باشید به این معنی است که آنها می توانند به بهانه تروریسم، جلوی شکستن تحریم های نفتی و بانکی را بگیرند.از این جهت، با توجه به مشکلاتی در توافق نامه ژنو داشتیم، نیاز است این مشکلات حل شود و امتیازات تازه داده نشود. تا در نهایت طرف مقابل، اهرم های قدرت ایران را از دست ما نگیرد. آمریکایی ها خودشان اصلاحی دارند و می گویند:« معامله نکردن بهتر از یک معامله بد است.» این تنها مربوط به آمریکایی ها نیست. ما هم همین وضعیت را داریم. اگر ما نتوانیم در مذاکرات موفق باشیم، به معامله بدی می رسیم که مشکلات ما را بیشتر می کند. این هدفی درستی نیست که ما مذاکره کنیم تا مذاکره کرده باشیم.
جیمز کلپر که رییس نهادهای اطلاعاتی و امنیتی آمریکاست، سه هفته پیش در گزارشی اعلام کرد ما نمی دانیم که ایران در نهایت تصمیم به ساخت سلاح هسته ای را خواهد داشت یا خیر؟ این سخنان کلپر نشان دهنده آن است که طرف مقابل می داند که ما برنامه ساخت بمب هسته ای نداریم.در اولین روزی که توافق ژنو باید اجرا می شد، وزارت دارایی آمریکا متنی را در سایت خود قرار داد و در آن ذکر کرد کسانی که ساکن آمریکا هستند یا در آن جا شرکت دارند، اجازه ندارند براساس برنامه اقدام مشترک با ایران همکاری کنند مگر این که از آمریکا اجازه بگیرند.قوه مجریه آمریکا حق ندارد تحریم هایی را که کنگره آمریکا اعمال کرده، لغو کند. دعوای بین قوه مجریه و مقننه آمریکا جدی است.این زنگ خطری برای ماست. اگر قوه مجریه آمریکا در حال حاضر نتوانسته است کنگره را متقاعد کند، در آینده نیز بعید به نظر می رسد. منابع: ایسنا، رجا، دانا