تغییر مهرههای بازی در عربستان
نویسنده : علیرضا رضاخواه
آن گونه كه خبرها از عربستان سعودی به گوش می رسد بناست شاهزاده بندر بن سلطان، مرد سیاست های پشت پرده عربستان در منطقه و رییس دستگاه اطلاعاتی این كشور از سمت خود بركنار شود و جای خود را به یكی دیگر از شاهزادگان سعودی بدهد كه نزدیكی بیشتری با سیاست های ایالات متحده دارد. این تغییر بر مبنای این صورت می گیرد كه عربستان قصد دارد تا دوباره سیاست های خودش را با ایالات متحده هم راستا و شفاف تر كند . احتمال می رود سیاست های سعودی ها در سوریه نیز دستخوش تغییر شود در یادداشت پیش رو به دلایل این تغییر و رویکردهای احتمالی ریاض در قبال تحولات منطقه خواهیم پرداخت.
عربستان سعودی یكی از بزرگ ترین حامیان دولتی شورشیان مبارز برای سرنگونی دولت در سوریه بوده است. از همین رو با ایران كه در منطقه از حامیان اصلی بشار اسد نیز هست در رقابت منطقه ای برای نفوذ در این كشور قرار گرفته اند. شاهزاده بندر بن سلطان اگرچه بسیار با تجربه است اما در طول دو سالی كه پرونده سوریه در دستان این مرد بوده، عملا توفیق چندانی به دست نیاورده و با اقدامات خود باعث شده است كه یك شكاف عمیق میان مواضع عربستان و ایالات متحده بر سر رییس جمهور سوریه ایجاد شود. با این حال، شاهزاده بندر در تابستان گذشته به دیپلمات های اروپایی گفت: تاكنون در مبارزه ای كه علیه دولت سوریه صورت داده اند شكست خورده است. او امتناع آمریكا علیه مداخله نظامی قوی تر در سوریه را عامل شكست می داند و ایالات متحده را در این خصوص سرزنش كرده است. اخیرا نیز مقامات ارشد آمریكایی از شاهزاده بندر بسیار گلایه كرده بودند. از جمله جان كری كه در جلسات خصوصی با مقامات آمریكایی از بندر به عنوان یك مشكل در خصوص سازماندهی سیاست های خود علیه سوریه عنوان و در این خصوص از عربستان نیز گلایه كرده بود. همچنین پس از اینكه در پاییز گذشته باراك اوباما، رییس جمهور ایالات متحده پیشنهاد حمله هوایی به رهبری آمریكا در سوریه را لغو كرد روابط آمریكا و عربستان به پایین ترین سطح خود در دهه های اخیر رسید. با این حال شاهزاده بندر بن سلطان از حدود دو ماه پیش از صحنه سیاست های عربستان به بهانه یك مشكل در خصوص سلامتی خود كم كم خارج شد كه البته تا حدودی نیز واقعی هم بود. او مدتی طولانی از مشكل كمر رنج می برده است. بندر در سال 1977 یك سانحه هوایی برایش اتفاق می افتد و این حادثه زمانی رخ می دهد كه خلبان بوده و مجبور به یك فرود اضطراری سخت در یك نمایش هوایی در عربستان می شود و از آن موقع از درد كمر رنج می برده است.
بندر می رود
منابع دیپلماتیک غربی خبر دادند که عربستان سعودی مدیریت پرونده سوریه را از دست "بندر بن سلطان" رئیس سرویس اطلاعاتی این کشور خارج کرده است. به گفته این منابع غربی، "محمد بن نایف" وزیر کشور عربستان سعودی اکنون بخش های زیادی از این پرونده را بر عهده دارد. این منابع تاکید کردند که "بندر بن سلطان دیگر مسئول (پرونده سوریه) نیست و محمد بن نایف اکنون مسئول اصلی این پرونده است". گفتنی است که رسانه های سعودی از ماه ژانویه سال جاری میلادی تاکنون هیچ گونه از فعالیت های بندر بن سلطان رئیس سرویس اطلاعاتی عربستان و سفیر سابق عربستان در واشنگتن را پوشش خبری نداده اند. در همین حال عربستان سعودی با تاخیر زیاد در حال برداشتن گام هایی برای ممانعت از سفر شهروندان سعودی به سوریه برای عضویت در القاعده و جنگ علیه نظام بشار اسد است. ملک عبدالله ماه جاری حکم سلطنتی را ابلاغ کرد که بر طبق آن سفر به خارج از کشور برای عضویت در جنبش های جهادی ممنوع بوده و ناقضان این دستور به بیش از 20 سال حبس محکوم می شوند.
فرمان سلطنتی برای توقف صدور تروریسم
تخمین زده می شود بیش از 25000 سعودی در حال جنگیدن در سوریه هستند. برخی از آنها جنگجویان سابق در افغانستان، بوسنی و عراق می باشند. برخی از این تروریست ها مستقیما از طریق فرودگاه های اصلی سعودی سفر کرده اند و این موضوع باعث شده است تا ناظران به این نتیجه برسند که این افراد توسط خود حکومت برای جنگ با اسد تشویق شده اند. دولت عربستان به مدت بیش از 2 سال چشمان خود را به روی سفر شهروندانش –حتی مخالفان سیاسی داخلی- به سوریه بسته بود. این فرمان سلطنتی به امضای شاهزاده سلمان، ولیعهد عربستان، شورای وزیران و چندین مفتی ارشد وهابی رسیده است. لایحه مشابهی در کویت تحت بازبینی قرار دارد که به موجب آن چند صد نفر جنگنجو به سوریه فرستاده می شوند و منبع اصلی تامین مالی جبهه النصره در سوریه خواهد بود.
دلایل تغییر رویکرد عربستان
منابع سعودی دو علت را عامل تغییر سیاست این کشور می دانند. نخست، فشارها از سوی شاهزاده محمد بن نایف، وزیر کشور که در دهه گذشته رهبر مبارزه با القاعده در داخل عربستان بوده است. وی همچنین یکی از چهره های اصلی یک گروه مشترک عربستانی- یمنی برای مبارزه علیه القاعده در شبه جزیره عرب است. نایف خطر رویارویی مستقیم با جهادی ها را می داند، وی تقریبا یک سال پیش توسط آنها مورد سوءقصد قرار گرفت. احتمالا وزارت کشور عربستان مستنداتی از طرح ریزی جنگجویان سعودی در سوریه برای انجام حملات مشابه آنچه بین سالهای 2004 تا 2006 از سوی جهادیون بازگشته از افغانستان انجام شده بود به دست آورده است. سفر آتی باراک اوباما، رئیس جمهور آمریکا که اواخر مارس انجام می شود دیگر عامل پشت پرده این سیاست جدید است. ملک عبدالله در ملاقات با باراک اوباما به دنبال اعمال فشار بیشتر از سوی آمریکایی ها برای سرنگونی بشار اسد خواهد بود. کاملا روشن است که آل سعود از اینکه اوباما از نیروی نظامی علیه بشار استفاده کند و یا تجهیزات و آموزش های بیشتری را به مخالفان سوری بدهد ناامید شده است. پادشاه عربستان امید دارد که با توقف کمک به القاعده و جبهه النصره نگرانی آمریکایی ها از اینکه تروریست ها در سوریه قدرت بگیرند را برطرف کند. شاهزاده نایف هفته گذشته برای ملاقات با سوزان رایس، مشاور امنیت ملی و لیزا موناکو، دستیار رئیس جمهور در امور امنیت داخلی و ضد تروریسم به کاخ سفید رفته بود. این ملاقات همچنین برای آماده سازی سفر رئیس جمهور بوده است. موضوع سفر جنگجویان خارجی به سوریه در ملاقات 14 فوریه اوباما با ملک عبدالله اردن نیز مطرح شده است. صدها اردنی تاکنون به جبهه النصره پیوسته اند. مصطفی اعلانی یك تحلیلگر امنیتی مركز تحقیقات خلیج فارس كه نزدیك به محافل امنیتی و اطلاعاتی عربستان نیز هست، می گوید: شاهزاده محمد نایف به عنوان چهره ضدتروریسم در جهان شناخته می شود كه در موقعیت كنونی كه ایالات متحده و غرب نگران تامین سلاح شورشیان است می تواند به آنها اطمینان بخشد. او همچنین می افزاید: آمریكا مجبور به تغییر سیاست های خود است و شاهزاده محمد شخصیتی مناسب برای این ماموریت است.
چرا سوریه برای سعودی ها مهم است؟
ملک عبدالله عربستان علاقه خاصی به سوریه دارد و ارتباطات طایفه ای و خانوادگی به این کشور دارد. فارغ از این علقه شخصی سوریه که نقش ستون فقرات محور مقاومت در منطقه را دارد، از لحاظ ژئوپلتیک نقش تعیین کننده ای در آینده توازن منطقه ای بازی می کند. سعودی ها که به دنبال از دست دادن عراق در وضع نامناسبی در منطقه قرار دارند، امیدوارند که با سرنگونی اسد و جایگزینی دولت حاکم با یک دولت همسو با سعودی ها که مخالف ایران و حزب الله باشد جایگاه خود را در خاورمیانه تقویت کنند.
عربستان به دنبال این است که سوریه را به پایگاهی برای مبارزه با برتری حزب الله در لبنان تبدیل کند. بندر بن سلطان، رئیس سازمان اطلاعات عربستان در سه سال گذشته مرد منصوب آل سعود برای امور سوریه بوده است. از قضا بندر بن سلطان کسی است که بعد از مرگ حافظ اسد در سال 2000 به بشار کمک کرد تا پایه های قدرت خودش را استحکام بخشد. برخی منابع معتقدند عدم توفیق در سرنگونی بشار هزینه گزافی برای بندر به همراه داشته است. حال قرار است بازیگران جدیدی در صحنه سیاسی عربستان ورود کنند. دیگر بازیگر نوظهوری که در کنار محمد بن نایف بن عبد العزیز مطرح است، شاهزاده متعب بن عبدالله، پسر پادشاه است که سال گذشته به عنوان اولین وزیر گارد ملی عربستان سعودی منصوب شد. متعب بازیگری مهم در این کشور پادشاهی است که اخیرا با جاه طلبی در ماموریت های دیپلماتیک هم دخالت می کند. گارد ملی از سال 1962 تا 2010 تحت فرمان عبدالله بوده است.
برای ارزیابی سیاست جدید آل سعود درباره ممانعت از سفر تروریست های سعودی به سوریه و آثار آن بر وضعیت کنونی سعودی در سوریه به زمان نیاز است. بعضی از سعودی ها از افسران ارشد جبهه النصره هستند و خیلی بعید است که به خانه بازگردند. مفتی های وهابی که نفوذ گسترده ای در میان جوانان عربستانی دارند با سیاست جدید دولت همسویی ندارند. تمایل برای مبارزه علیه اسد در سرتاسر این کشور پادشاهی وسیع و عمیق است. سنگر القاعده در سوریه احتمالا در سال های آتی به نگرانی مقامات ضد تروریسم عربستان سعودی تبدیل خواهد شد همانطور که القاعده یمن اکنون نگرانی اصلی آنهاست.